Чаму перахапіць кіраванне спадарожнікам нерэальна, колькі каштуюць касмічныя здымкі для звычайнага чалавека, і калі чакаць на арбіце новы айчынны апарат? Sputnik Беларусь схадзіў на экскурсію ў мінскі ЦКП.
Над стварэннем першага беларускага касмічнага спадарожніка зандавання Зямлі навукоўцы задумаліся ў пачатку нулявых. Праект апарата "БелКА" быў гатовы ў 2003-м, а праз яшчэ тры гады на "Байкануры" адбыўся яго запуск. За палётам першага ў гісторыі айчыннага спадарожніка сачыў прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка.
На жаль, усё скончылася жаласна: на 86-й секундзе палёту ў ракеце-носьбіце "Днепр", якая павінна была вывесці спадарожнік на арбіту, адмовіў рухавік. Разам з грузам "Днепр" паваліўся ў 25 км ад горада Байканур.
Рашэнне аб паўторным запуску было прынята ў 2007 годзе, навукоўцы пачалі працу над праектам. Будучы спадарожнік назвалі проста - Беларускі касмічны апарат (БКА), а запуск прызначылі на канец 2010-га - пачатак 2011-га. Але наземная адпрацоўка заняла больш часу, чым чакалася. У выніку яго запусцілі ў ліпені 2012 года, і Беларусь стала касмічнай дзяржавай.
Тады на арбіту быў запушчаны не толькі БКА, але і аналагічны расійскі "Канопус-В № 1". Спадарожнікі разведзены на 180 градусаў, каб ажыццяўляць здымкі любой кропкі зямной паверхні ў два разы часцей. Расійскага "блізнюка" вывелі з эксплуатацыі ў мінулым годзе з-за няспраўнасці.
Зараз беларускі спадарожнік лятае па зададзенай траекторыі на сонечнай сінхроннай арбіце. На кожным ўзыходзячым вітку (з Поўдня на Поўнач) ён пралятае асветленую тэрыторыю зямнога шара. Павярнулася сонца - ён таксама павярнуўся, тлумачыць законы нябеснай механікі начальнік цэнтра эксплуатацыі беларускай касмічнай сістэмы дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі прадпрыемства "Геаінфармацыйныя сістэмы" НАН Беларусі Васіль Сівуха.
"Спадарожнік робіць фатаграфіі ўсяго, што заўгодна, па ўсім свеце з вышыні 520 км. Здымка Беларусі вядзецца каля 11 раніцы па мінскім часе - гэта лепшыя ўмовы для здымкі. Калі ў нас ноч, у Амерыцы, напрыклад, дзень, і можна там працаваць" , - тлумачыць ён.
Абсталяванне на спадарожніку інтэрнацыянальнае: мэтавая апаратура (дзве камеры - чорна-белая і каляровая) распрацавана беларускім прадпрыемствам "Пеленг", бартавая сістэма, сістэма кіравання палётам і навігацыяй - англійскай вытворчасці, карэкціруючая рухальная ўстаноўка, тэлекамандная сістэма, сістэма забеспячэння цеплавога рэжыму - расійскія.
Хто ім кіруе?
Цэнтр кіравання палётам беларускага спадарожніка знаходзіцца ў цэнтры Мінска. Яго лёгка пазнаць па 9-метровай велізарнай антэне на будынку аднаго з карпусоў Акадэміі навук. Гэтая "талерка" і прымае "касмічную" інфармацыю з апарата. На сувязь з мінскім ЦКПам спадарожнік выходзіць 2-3 разы днём і столькі ж уначы. Сувязь адбываецца, калі спадарожнік знаходзіцца ў зоне радыёбачнасці - практычна ўся Еўропа. Працягласць сеансу прыёму складае ад 5 да 12 хвілін.
Кіруюць спадарожнікам пяць чалавек у змену. Гэта балістыкі, планавальнік і тэлеметрысты, якія 5-6 разоў у суткі праводзяць з ім сеансы сувязі.
"Кіруем спадарожнікам і сочым за яго станам. Два разы на год падымаем арбіту, калі гэта неабходна. Калі ёсць нейкія няспраўнасці, ухіляем іх дыстанцыйна", - кажа намеснік начальніка ЦКП Анатоль Дзмітрук.
Каманды на борт спадарожніка перадае антэна камандна-вымяральнага пункта, якая знаходзіцца ў пасёлку Плешчаніцы - у 70 км ад Мінска. Ад тамтэйшай "талеркі" ідзе электрамагнітнае выпраменьванне, таму яна па санітарных нормах павінна знаходзіцца не бліжэй за 300 м ад жылой зоны.
... Толькі што спадарожнік праляцеў над Арктыкай. Планету ён аблятае за паўтары гадзіны, а экватар перасякае заўсёды ў адзін і той жа час - у 11 гадзін 27 хвілін (кожны новы віток аддаляе яго ад усходу на 2300 км, з-за гэтага мясцовы час заўсёды - 11:27). Пастаянная хуткасць спадарожніка - амаль 8 км у секунду, а за суткі ён аблятае Зямлю крыху больш за 15 разоў.
Акрамя Мінска, кіраваць спадарожнікам могуць у Маскве і Жалезнагорску, дзе знаходзяцца камандна-вымяральныя пункты. Па словах Васіля Сівухі, перахапіць кіраванне апаратам практычна нерэальна - у праграмным забеспячэнні пры перадачы сігналу на борт прадугледжаны перашкодаўстойлівы код і кадаванне псеўдавыпадковай паслядоўнасцю знакаў.
Зараз беларуская касмічная сістэма дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі, акрамя БКА, прымае дадзеныя яшчэ з 12 метэаралагічных міжнародных спадарожнікаў, якія знаходзяцца ў адкрытым доступе. З дапамогай іх выяўляюцца цеплавыя анамаліі, робіцца прагноз надвор'я, а таксама досыць дакладны прагноз ураджайнасці збожжавых культур.
Хто звяртаецца па паслугі спадарожніка і колькі гэта каштуе?
Галоўнымі заказчыкамі здымкаў, якія робіць спадарожнік, з'яўляюцца МНС, Дзяржаўны камітэт па маёмасці, Белгідрамет, Мінабароны, Белдзяржлес, Мінсельгасхарч. Таксама інфармацыя прадастаўляецца прадпрыемствам, дзейнасць якіх звязана з экалагічнай бяспекай. Ёсць і замежныя заказчыкі. Як правіла, яны просяць засняць тэрыторыю дзяржавы, якая іх цікавіць.
"Чаму звяртаюцца да Беларусі? Напэўна, паслугі нашага спадарожніка крыху танней, аднак мы не дэмпінгуем", - кажа Васіль Сівуха.
Ён тлумачыць, што заказы на здымку могуць здымацца і месяц, і два - усё залежыць ад надвор'я і плошчы замоўленай тэрыторыі. Перад кожнай фотаздымкай робіцца прагноз надвор'я: калі неба вышэй 70 адсоткаў, здымкі не атрымаюцца.
Начальнік цэнтра падкрэслівае: за дзевяць гадоў эксплуатацыі спадарожнік з улікам імпартазамяшчэння акупіў сябе ўжо неаднаразова. "У тры-чатыры разы. Сам ён разам з наземнай інфраструктурай каштаваў 20 мільёнаў долараў", - прыводзіць лічбы Сівуха.
Здымка з БКА вядзецца ў асноўным па заяўках. Нязведаных куткоў на зямным шары, прызнаецца Сівуха, практычна не засталося.
"Адзнята спадарожнікамі ўсё на Зямлі. Ёсць месцы, напрыклад у Гімалаях, дзе складана працаваць з-за падвышанай воблачнасці, таму там нешта не знята", - канстатуе суразмоўца.
Колькі будзе "жыць" яшчэ наш спадарожнік?
У ліпені 2021 года беларускаму спадарожніку будзе дзевяць гадоў. Пры гэтым яго гарантаваны тэрмін эксплуатацыі - не менш за пяць гадоў. Колькі ён яшчэ будзе "вісець" на арбіце?
"Пакуль ён добра выконвае ўсе свае функцыі. Дробныя непаладкі здараюцца, у асноўным гэта праграмныя збоі", - тлумачыць Сівуха.
Апаратура на борце спадарожніка мае падвойнае рэзерваванне, па камандзе з Зямлі можна перамыкаць камплекты і аднаўляць працу спадарожніка дыстанцыйна.
Па словах начальніка цэнтра, на дадзены момант рэкардсмен сярод дзеючых спадарожнікаў - амерыканскі Terra, запушчаны ў далёкім 1998-м. Васіль Сівуха не выключае: калі Беларусь запусціць новы спадарожнік, дзеючы можа працягнуць працу.
"Гэта было б ідэальна. Свой гарантаваны тэрмін апарат ужо адпрацаваў, але, калі знешнія фактары, не будуць аказваць на яго сур'ёзнага ўплыву, ён можа быць на арбіце яшчэ доўгі час", - падкрэслівае ён.
Сярод знешніх фактараў - магнітныя буры і жорсткае касмічнае выпраменьванне. У выпадку буры спадарожнік загадзя перакладаецца ў бяспечны рэжым, а вось калі ў яго патрапіць метэарыт - практычна гарантаваная імгненная смерць.
Пакуль жа паліва, што засталося (газ ксенон) на борце спадарожніка, хопіць яшчэ прыкладна на 25 гадоў: за гады існавання ў космасе расходавана толькі 15%. Спецыялісты ЦКПа тлумачаць: калі прыйдзе час скончыць працу апарата, і ён яшчэ будзе кіравацца, яго разгорнуць карэкціруючай рухальнай устаноўкай насустрач руху і пачнуць тармазіць для зніжэння вышыні арбіты. У рэшце рэшт спадарожнік проста згарыць у атмасферы.
Калі чакаць на арбіце новы беларускі апарат?
Новы спадарожнік будзе расійска-беларускім, яго эскізны праект падрыхтаваны, але, па словах Васіля Сівуха, з'яўляецца канфідэнцыйным. Вядома, што ён будзе працаваць на вышыні 520 км і весці не толькі фота-, але і відэаздымку. Таксама прадугледжана здымка ў 3D-фармаце. Дэталізацыя кадраў будзе палепшана ў разы.
Запусціць яго плануецца ў 2024-2025 гадах. Тэрмін актыўнага існавання - сем гадоў, а на борце будзе больш надзейнае праграмнае забеспячэнне.
Чытайце таксама:
- Наш герой: што памятаюць у беларускай вёсцы пра касманаўта Кавалёнка?
- Навіцкі распавёў пра жыццё на МКС і пра тое, што будзе рабіць перад палётам
- Касмічнае надвор'е: якія перспектывы на арбіце ў Беларусі і Расіі?
