У Мінску ў літаратурным музеі Максіма Багдановіча захоўваецца мноства дакументаў і матэрыялаў бацькі беларускага паэта, якія праліваюць святло на сяброўскія адносіны Адама Багдановіча з сям'ёй Максіма Горкага. Карэспандэнт Sputnik даведаўся з чарнавікоў бацькі Максіма Багдановіча, што не прайшло скрозь сіта савецкай цэнзуры.
Некаторых радкоў мне душэўна шкада
У музеі захоўваюцца ўнікальныя ўспаміны Адама Багдановіча: рукапісы пра Максіма Горкага, чарнавыя накіды, а таксама машынапісныя тэксты пра рускага класіка.
"Акрамя гэтага, ёсць машынапіс "Максім Горкі і Фёдар Шаляпін у Ніжнім Ноўгарадзе", аўтарам якога таксама з'яўляецца Адам Багдановіч", — расказала карэспандэнту Sputnik вядучы навуковы супрацоўнік музея імя М. Багдановіча Ірына Мышкавец.
Усе гэтыя запісы былі зробленыя этнографам у 30-я гады ў Яраслаўлі. Успаміны Адама Багдановіча былі ўключаны ў зборнік, прысвечаны Максіму Горкаму, які быў выдадзены ў 1937 годзе.
Аднак да гэтага дня не быў выдадзены сам чарнавы рукапіс успамінаў. Кажучы на прафесійным слэнгу архіварыусаў, зараз ідзе толькі этап "расчыткі" тэксту, то бок спецыялісты даследуюць рукапісны тэкст і пераводзяць яго ў фармат электроннага тэксту.
"Мы пакуль не давялі работу да канца. Канчатковыя высновы рабіць яшчэ рана, але ўжо тая частка, якую мы "расчыталі" і параўналі з апублікаваным тэкстам, паказвае, што ёсць істотныя адрозненні", — прызнаецца Ірына Мышкавец.
Паводле яе слоў, яны датычацца філасофіі, ідэалогіі і фактаў з асабістага жыцця сям'і Максіма Горкага. У лістах Кацярыне Пешкавай, жонцы пісьменніка, Адам Багдановіч наракае на тое, як цэнзуравалі тэкст мемуараў у часопісе "Літаратурная спадчына", які выдаваў зборнік успамінаў пра Максіма Горкага.
"Як яны кепска мяне надрукавалі, асабліва дзве першыя главы! Не толькі бязбожна скарацілі, але, што горш, некаторыя месцы перарабілі, прыпісаўшы мне тое, чаго я не казаў. А ўвогуле скарацілі дакладна на цэлую трэць. Давядзецца лаяцца, але справы не паправіш. Некаторых радкоў мне душэўна шкада", — скардзіцца Адам Багдановіч у лісце Пешкавай.
Горкім клікалі бацьку Максіма
Падобныя прызнанні заахвоцілі даследчыкаў параўнаць рукапісны тэкст "Успамінаў пра Максіма Горкага" і змест зборніка, які пабачыў свет у 30-х гг.
"Успаміны Адама Багдановіча не ўключаюцца ў схему ідэалогіі савецкай дзяржавы, якая існавала ў той час", — сказала Ірына Мышкавец.
У такім фрагменце успамінаў, як "Лёгка ўявіць сабе — які жудасны след пакінула ў душы ўразлівага дзіцяці гэтая дантаўскага стылю карціна", былі выразаныя словы пра Дантэ.
На думку спецыяліста, гэтыя радкі былі прысвечаны ўспамінам Максіма Горкага пра тое, як ён у пяцігадовым узросце прысутнічаў на пахаванні свайго бацькі. Вобразныя выразы неміласэрна выразаліся з мемуараў.
Такія словы Багдановіча, як "Дык бацька праслаўляецца ў сыне, а сын стаў сусветна вядомым пад выпадковай мянушкай бацькі. Горкі зацямніў радавое імя, і ў гэтым ёсць нешта кранальнае", і зусім цалкам былі цэнзураваныя.
Савецкія рэдактары зыходзілі з таго, што псеўданім вялікага пісьменніка быў узяты, каб падкрэсліць бядотнае становішча і сваё, і ўсяго народа. Так, гісторыя з мянушкай бацькі Максіма Горкага была выразана.
Горкі чытаў услых Кнігу Ёва
У тую пару ішла актыўная барацьба з царквой, і радкі, якія маглі трактавацца як рэлігійныя, былі выразаныя з тэксту Адама Багдановіча.
Успаміны пазбавіліся цэлага фрагмента тэксту: "У першыя дні нашага знаёмства мы як раз чыталі Кнігу Ёва (ініцыятыва належала яму і чытаў ён) і захапляліся яе паэтычнымі прыгажосцямі, своеасаблівасцю пабудовы прамовы і смелай пастаноўкай пытання рубам — адкуль у жыцці зло і пакуты; і ўслед затым чыталі ўрыўкі з "Сутты Ніпаты" і іншых будыйскіх паданняў (ініцыятыва належала таксама яму) і таксама захапляліся глыбакадумнасцю і прыгажосцю апавядання".
Ірына Мышкавец распавяла, што з мемуараў былі і далей па тэксце цалкам выдалены ўсе згадкі пра Кнігу Ёва і фрагменты вершаў.
Савецкія цэнзары не толькі проста выдалялі асобныя словы або фрагменты ўспамінаў — яны не грэбавалі ўносіць свае праўкі, якія змяняюць сэнс сказаў цалкам.
Багдановіч апісваў сваё бачанне творчасці пісьменніка такімі словамі "Абуральная супярэчнасць: з аднаго боку, няма духу вышэй чалавечага, а, з другога, паўсюль чалавек цягне сваё жыццё ў пакутах, і барацьбе, і ў глыбокім прыніжэнні".
Рэдактары палічылі, што пасля слова "паўсюль" перад словам "чалавек" абавязкова варта дадаць "дзе пануюць капіталістычныя адносіны".
Даследчыкі звярнулі ўвагу, што ў Адама Багдановіча часта па тэксце сустракаецца слова "душа", і ў канчатковым тэксце гэтага слова ўжо няма. Замест яго па тэксце устаўленыя: "розумы", "лепшыя розумы чалавецтва" і "свядомасць".
Характар ушкуйніка
Апісваючы характар Максіма Горкага ў мемуарах, выкарыстоўваецца такі выраз: "Па ўласцівасцях сваёй шырокай і прытым баявой натуры, старадаўняга, мабыць, ушкуйніцкага тыпу, пры наяўнасці маральнай гідлівасці, ён не паддаўся ўплыву пахабнага мяшчанскага асяроддзя, якое затупляе пачуцці і ўсыпляе сумленне, з яго дробным, назойлівым і ўчэплівым злом".
"Ушкуйнікамі называлі разбойнікаў, якія зараблялі ў Паволжы. Вядома, гэта ніяк не вязалася з вобразам савецкага пісьменніка, і гэта было прыбрана", — патлумачыла логіку рэдактараў Ірына Мышкавец.
Ля самых вытокаў славы
Адам Багдановіч пачаў запісваць свае ўспаміны пра Горкага яшчэ ў самым пачатку 30-х гадоў. Таму, што ён ужо тады разумеў, якое месца займае творчасць пісьменніка ў сістэме дзяржаўных каштоўнасцяў.
Пры гэтым у Багдановіча было разуменне каштоўнасці сваіх мемуараў, бо яны тычыліся самых вытокаў папулярнасці Максіма Горкага як пісьменніка.
"У 1896 годзе Багдановіч пераехаў у Ніжні Ноўгарад і там пазнаёміўся з Максімам Горкім. Цесныя адносіны яны падтрымлівалі аж да 1904 года. Адам Ягоравіч часта бываў у гасцях у сям'і Горкага і сябраваў з іх асяроддзем", — распавяла Ірына Мышкавец.
У той час Максім Горкі быў толькі ў пачатку свайго літаратурнага шляху да вяршыняў. Калі ў 1901 годзе сям'я Горкага з'язджала на цягніку ў Крым, адзіным, хто праважаў, быў Багдановіч.
"Калі ён прыводзіць успаміны пра другую паездку, то там гаворыцца пра натоўпы жалобнікаў, пра паліцэйскіх, якія выбудоўвалі ачапленне, і так суправаджаўся ўвесь шлях Горкага ў Крым", — адзначыла вядучы навуковы супрацоўнік.
Паводле слоў спецыяліста, цяпер "расчытаная" трэць рукапісы Адама Багдановіча аб Горкім, але тэндэнцыя, якая характарызуе савецкую цэнзуру, ужо выразна прасочваецца. У тэксце было вычышчана ўсё, што не падпадае пад логіку савецкай ідэалогіі той эпохі.
У кастрычніку гэтага года выйдзе выданне "Горкі і Багдановічы", якое аб'яднае архіўныя дакументы з музеяў Масквы і Мінска. Кніга выйдзе пад эгідай Пастаяннага Камітэта Саюзнай дзяржавы і прымеркавана да 150-гадовага юбілею класіка рускай літаратуры.