Трыццаць гадоў таму выстава Ісачова стала для Мінска сапраўднай культурнай сенсацыяй — яе наведала больш за 200 тысяч чалавек. На жаль, сам мастак сваёй аглушальнай славы так і не ўбачыў — ён памёр за 5 месяцаў да яе, ва ўзросце 32 гадоў.
Удава мастака дала эксклюзіўнае інтэрв'ю Sputnik Беларусь. Пра тое, што такое "працаваць жонкай мастака", у каго сёння самая вялікая калекцыя твораў Ісачова і чаму іх няма ў афіцыйных беларускіх сходах — чытайце ў першай частцы гутаркі.
Людзі з СССР
— У многіх артыкулах Аляксандра называюць рускім мастаком…
— Вось тут і хочацца выкінуць слоган "Мы — з СССР!". Пытанне так не стаяла. Мы з Сашам, вядома, адносіліся да ідэалагічных дысыдэнтаў (падкрэсліваю: ідэалагічных, не палітычных), дакладней, нас туды "аўтаматам" прызначылі, але… Мы (цяпер я ўжо маю на ўвазе абсалютную большасць людзей) усё-такі былі адзіным народам, шматнацыянальным, са сваімі традыцыямі, моўнай культурай, мясцовымі нюансамі, але ўсё ж — адзіным. Народам, які мае гісторыю з агульнымі трагедыямі і агульнымі дасягненнямі, агульнай Перамогай ў Вялікай Айчыннай вайне. Прабачце, але мае бацькі — два ветэраны Вялікай Айчыннай, што сустрэлі Перамогу ў Берліне і там аформілі свой шлюб. Бацька — беларус, маці — украінка. У мяне ў савецкім пашпарце ў графе "нацыянальнасць" быў запіс па бацьку і месца пражывання — "беларуска". Саша па бацьку лічыўся рускім, хоць маці — мясцовая ўраджэнка і жылі яны ў Рэчыцы. Дык хто ж нашы дзеці?
А яшчэ трэба ўлічваць менталітэт рэчычан. Па-першае, Гомельская вобласць ўваходзіла ў гістарычную мяжу аседласці яўрэйскага насельніцтва. Па-другое, адкрыццё нафтавых радовішчаў у Рэчыцкім раёне прыцягнула ў рэгіён спецыялістаў з усяго Савецкага Саюза: з Масквы, Ленінграда, Сярэдняй Азіі, Сібіры і т. д.
Людзі асядалі ў нашым горадзе, іх дзеці сядзелі з намі за аднымі партамі… Нікому ў галаву не прыходзіла, што наступяць часы "нацыянальных кватэр". Мы разумелі, што ёсць і схаваны дзяржаўны антысемітызм, і іншыя складанасці ў афіцыйнай нацыянальнай палітыцы. Без праблем і быць не магло ў шматнацыянальнай дзяржаве.
Зразумейце ж, мы жылі ў адзінай культурна-гістарычнай прасторы. Калі з дзяцінства чуў, а потым і спяваў разам з бацькамі і бабулямі песні на рускай, беларускай і ўкраінскай мовах, цяжка зразумець і прыняць тое, што адбываецца сёння. Слова "рускі" гучала часта як сінонім слова "ўсходнеславянскі", а часам і шырэй. А часта — як альтэрнатыва паняццю "савецкі". Новым пакаленням, выхаваным ў іншых гістарычных рэаліях, цяжка, напэўна, гэта зразумець. Што б ні казалі сёння, але ніхто не перашкаджаў мне вывучаць беларускую мову і ў школе, і ва ўніверсітэце, а самая моцная беларуская проза створана ў часы Саюза. Быў і такі прадмет, як літаратура народаў СССР. А руская мова выконвала важнейшую функцыю: забяспечвала міжнацыянальнвя зносіны.
Юны Ісачоў спрабаваў сябе ў паэзіі і пісаў і на рускай, і на беларускай мовах. Паэтам ён не стаў — стаў мастаком.
Я была рада гэтаму "дармаедству"
— Ці праўда, што мастака, які шмат працаваў, гразіліся прыцягнуць за дармаедства?
— У Ленінградзе ганяліся за неафіцыйнымі мастакамі. У правінцыі было прасцей. Часам палохалі. Але прымяніць артыкул тагачаснага кодэкса таксама было не так проста. "Дармаед" — паняцце, якое мела сваё юрыдычнае азначэнне. Я цяпер дакладна не працытую, але сутнасць яго ў тым, што гэта чалавек, які не працуе, жыве за кошт іншых супраць іх волі. Зразумела, "мая воля" была "за". На той момант я гэты артыкул ведала на памяць.
— Ці абмяркоўвалі вы з ім калі-небудзь варыянт афіцыйнага прасоўвання: сацрэалізм, ўступленне ў саюз мастакоў — сытае і шчаснае жыццё ўзамен лёсу непрызнанага генія? Што ён думаў на гэты конт?
— Гэтае пытанне выключалася з самага пачатку і ніколі не паўставала. Чалавекам, які афіцыйна працуе, у сям'і была я. А доля "непрызнанага генія" — гэта было рамантычна, гэта працавала на павышэнне самаацэнкі, на самасцвярджэнне. Паўтараю: мы былі маладыя! Мы былі рамантычныя, але не інфантыльныя. Мы не баяліся жыць і рабіць сваё жыццё з нуля і па-свойму. Я ж кажу: час быў іншы… Хіпі, там- і самвыдат, падпольны рок, рэдкія выставы неафіцыйных мастакоў…
— Аляксандр ездзіў у Ленінград, кажуць, жыў ледзь не на вуліцы…
— Не верце гэтым дурным штампам: "галадаў", "прадаваў працы за нішто", "нікуды не мог уладкавацца" і т. п. Рамантыка "блукання па Пецярбургу Дастаеўскага" тычыцца некалькіх месяцаў 73-га года. Ён мог у любы момант прыехаць дадому. Але яму так падабалася…
З'ехалі яны тады разам з Ігарам Шпадаруком: хацелі бліжэй сысціся з творчым асяроддзем, убачыць знутры "падпольную" культуру. Ленінград тады прымаў лімітчыкаў (праца з часовай прапіскай і інтэрнатам). Уладкаваліся ў нейкі зеленгас ці нешта ў гэтым родзе. Словам — зачапіліся. Адным з цэнтраў тагачаснага культурнага андэграўнду была кватэра Канстанціна Кузьмінскага… Жыццё тут віравала. Паэты, мастакі… Хтосьці чытае свае вершы, хтосьці дэманструе палотны ці графіку. Дзяўчаты- машыністкі занятыя перадрукам тэкстаў. Косця паміж справай дае ўказанні. Спрэчкі, размовы, "лекцыі па расійскім выяўленчым пісьменстве"… То ён (Ісачоў) быў членам нейкага моладзевага літаратурнага аб'яднання, то удзельнічаў у рэпетыцыях нейкай паўафіцыйнай тэатральнай трупы, якая ставіла "Гамлета" (роля Меркуцыо)…
Усё гэта пазней успаміналася і распавядалася з гумарам. Ніякай горычы не адчуваў ад прывадаў у міліцыю з-за свайго прыкіда а-ля "хіпі". Наадварот! Апавядаў пра гэта з вясёлай гардынькай.
Працу страціў (не за гэтым прыехаў!), інтэрнат і прапіску страціў. Але працягваў яшчэ некалькі месяцаў існаваць у Ленінградзе на "напаўлегальным" становішчы: па сябрах, па знаёмых. Здаралася, начаваў на лаўцы ў парку ці ў параднай. Пагрэцца і выпіць кубачак кавы заходзіў у кафэ на куце Неўскага і Уладзімірскага — знакаміты "Сайгон". Усе творчыя людзі таго часу ведалі легенду пра "неразменны сайгонаўскі рубель" — калі ўсе перазаймаюцб адзін у аднаго рубель, які рана ці позна вяртаўся…
Але нямала нарадзілася легендаў аб яго "жабрацкім" існаванні той пары. І што "бедны" мастак кіпяціў імбрычак на вечным агні на Марсавым поле… Прям Вэлера не хапае! Чытаеш некаторыя матэрыялы — і складваецца ўражанне, што ён усё жыццё так ці амаль так пражыў… І нікому з гэтых "расказчыкаў легендаў" не прыходзіць у галаву задаць сабе элемэнтарнае пытанне: а што, Ісачоў па Ленінградзе з чайнікам або кацялком гуляў? Каб Вечны агонь на Марсавым поле ўначы ў якасці пліты выкарыстоўваць? Такой "прадбачлівасцю" ў Ісачова дакладна не было.
Ён не быў "забітым жыццём" мастаком
— Але потым вы спрабавалі з'ехаць у Піцер ўжо разам?
— "Патусаваўся" ён у Піцеры да халадоў. У Рэчыцу вярнуўся ў снежні 1973 года. Я ў 10-м класе. Вось тут і пачалася ўжо "наша гісторыя". Пачалася сапраўдная праца. Усё, што адбывалася дагэтуль, быў хутчэй "пробай пяра", у чымсьці яшчэ "гульнёй". З 1974 года па-сапраўднаму заяўляе пра сябе Ісачоў-мастак.
Калі мы ажаніліся (летам 74-га), арганізавалася жыццё ў сям'і і забяспечаны былі ўмовы для яго працы. Ездзілі ў Ленінград разам. Бывалі ў Кузьмінскага. Памятаю, нават дапамагала афармляць адну з кватэрных выстаў. Убачыла багему на ўласныя вочы. Шмат цікавага і спрэчнага… Дзякуючы Кузьмінскаму некалькі Сашыных работ экспанаваліся на выставах у ДК імя Гааза (1974) і ў ДК "Неўскі".
Пасля вядомай забароны на мастацтва, якое не адпавядала прынцыпам сацрэалізму, гэта былі першыя вялікія афіцыйна дазволеныя выставы неафіцыйных мастакоў у Ленінградзе. Бясконцыя чэргі, забітыя народам залы, атмасфера пратэстнага свята! На выставе ў "Неўскім" мы пазнаёміліся з Георгіем Міхайлавым. Ён набыў у Сашы некалькі работ. Запрасіў нас у госці, паказаў сваю хатнюю "выставачную залу" у двухпакаёвай кватэры савецкага ўзору.
З гэтых часоў Сашыны работы сталі пастаянна экспанавацца ў кватэры Міхайлава. І прадавацца таксама. Вельмі хутка Ісачоў заняў адно з вядучых месцаў на гэтых вернісажах. Падкрэсліваю, мы жылі не ў Ленінградзе, а ў Рэчыцы. І карціны пісаліся ў Рэчыцы. Яны дастаўляліся ў Ленінград і выстаўляліся ў Міхайлава. Таму мне не зусім зразумела, аб якім "ленінградскім перыядзе" часам гавораць. Па якім крытэры яго вылучаюць?
Спроба асесці там не ўдалася. Мы вярнуліся ў Рэчыцу, жылі з бацькамі, атрымалі асобную трохпакаёвую кватэру (дом маіх бацькоў пайшоў пад знос), я скончыла ўніверсітэт, з таго часу больш за 36 гадоў працую ў школе (цяпер гімназіі). У нас раслі дзеці. Рэгулярна ездзілі (а часцей лёталі) у Ленінград…
Бывалі ў Маскве, адпачывалі ў Піцундзе… Наведвалі рэстараны "Баку", "Масква", "Неўскі", "Яр" (ленінградцы і масквічы зразумеюць), выязджалі ў прыбалтыйскія кемпінгі ў Війціна і Норусе папесціцца фінскімі лазнямі… Я ўжо не кажу пра музеі, храмы, прыгарады Пецярбурга, тэатры, канцэрты… Я разумею, што гэта ніяк не вяжацца з плаксіва-трагедыйнымі тэкстамі пра "забітага жыццём" мастака. Але гэта было часткай нашага жыцця. А галоўнае — праца за мальбертам. Свядома не уладкоўваўся на працу, каб быць свабодным для творчасці.
Так, не ўсё і не ўсімі разумелася і прымалася, былі і складанасці з уладамі, была і свая драматургія ў адносінах адзін з адным… Гэта і ёсць жыццё, вынікам якога стала творчая спадчына мастака.
Палотны разам ужо не сабраць
— Ісачова называюць вельмі пладавітым мастаком. Ён сышоў з жыцця зусім маладым і пакінуў больш за 500 палотнаў. Ці праўда, што ў сям'і практычна не засталося яго карцін — частка з іх была скрадзена, многае раздарылі і прадалі пры жыцці мастака? Ці праўда, што рабаўнікі мэтанакіравана шукалі менавіта Ісачова і што былі і іншыя крадзяжы ва ўладальнікаў яго палотнаў?
— Гэта праўда. Дарэчы, у каталогу асобнай рубрыкай прадстаўлены выкрадзеныя работы.
— Ці лёгка ён наогул расставаўся са сваімі працамі?
— Думаю так. Некаторыя лічыў праграмнымі. Некаторыя пакідаў ў сям'і. Але, перажыўшы творчы працэс стварэння карціны, хварэў ужо іншым задумай.
— Ісачова сёння называюць самым дарагім сучасным беларускім мастаком на сусветных арт-рынках. Як вы да гэтага ставіцеся?
— Па-філасофску… І да коштаў, і да размоў пра кошты… Праца каштуе столькі, колькі за яе рэальна гатовы хтосьці заплаціць. А дэклараваць можна сумы з любой колькасцю нулёў. Гэта яшчэ не факт, што яе купяць. Не была сведкай здзелак на сусветных арт-рынках і звестак адтуль не атрымлівала. Але, увогуле, работы Аляксандра сёння каштуюць досыць дорага, гледзячы хто ў каго купляе. І кошты будуць толькі расці.
— Якімі выраслі яго дзеці, чым займаюцца?
— Сын Яраслаў скончыў геалагічны факультэт Гомельскага ўніверсітэта. Працуе геафізікам ў УПСР. Дачка Марыя скончыла Мінскі лінгвістычны універсітэт. Выкладае нямецкую мову. У абодвух сем'і, дзеці. У Яраслава абодва сыны ўжо студэнты. Старэйшы, Аляксандр, вучыцца на IV курсе БНТУ, малодшы, Андрэй, заканчвае I курс біялагічнага факультэта Мазырскага педуніверсітэта. У Марыі дзве дачкі і сын. Улада (старэйшая) заканчвае ў бягучым годзе гімназію, Анастасія вучыцца ў 4-м класе і робіць поспехі ў музыцы (займаецца ў Рэчыцкай школе мастацтваў на аддзяленнях фартэпіяна і харэаграфіі). Самаму малодшаму, Iванку, ідзе трэці годзік. Так што я ўжо "шматдзетная" бабуля.
Марыя малюе для сябе. Робіць інтэр'ерныя роспісы ў сябе ў доме. Яраслаў у свой час скончыў Рэчыцкую мастацкую школу. Атрымаў першыя ўрокі ў майстэрні бацькі. Жывапісам займаецца сур'ёзна. Яго працы сабраны ў калекцыі Дзмітрыя Машковіча, гаспадара галерэі сучаснага мастацтва "Каралавы куб". А лесвічны пралёт геалагічнага факультэта ГДУ да гэтага часу ўпрыгожвае вялікі трыпціх, выкананы яшчэ ў часы студэнцтва. Вельмі прыемна было праз столькі гадоў ўбачыць яго пад шклом (для захаванасці).
Нашы дзеці ўжо значна старэйшая за свайго бацьку, які не дажыў 37 дзён да 33 гадоў.