Галош фабрыкі "Чырвоны Волат", бутэлечка ад касметыкі Nivea, бляшанка ад лекаў, выпісаных венскім аптэкарам… За паўгода работ на месцы будаўніцтва мемарыяла ў Благаўшчыне археолагі Інстытута гісторыі НАН зрабілі тысячы знаходак.
Урочышча Благаўшчына — адно з трох месцаў масавага знішчэння людзей, якія аб'ядноўвае лагер смерці "Трасцянец". Паводле афіцыйных дадзеных, за два гады тут было знішчана каля 206 з паловай тысяч чалавек. Прычым пераважная большасць — да 150 тысяч — загінулі менавіта ў Благаўшчыне.
Між тым да пачатку нулявых гэта месца не было пазначана памятнымі знакамі. У 2002 годзе грамадскімі намаганнямі быў усталяваны камень. У пачатку чэрвеня — з удзелам кіраўнікоў шэрагу замежных дзяржаў — тут нарэшце адкрыюць паўнавартасны мемарыял. Мінгарвыканкам анансаваў, што перапахаванне знойдзеных астанкаў ахвяраў адбудзецца 25 чэрвеня.
Пра тое, хто гэтыя людзі, а таксама што яшчэ было знойдзена падчас будаўніцтва мемарыяла, Sputnik распытаў загадчыка аддзела археалогіі Сярэднявечча і Новага часу Інстытута гісторыі НАН Беларусі Вадзіма Кошмана.
41 чалавек
Устанавіць атрымалася астанкі толькі 41 чалавека, распавёў Кошман. Ён нагадаў, што першапачаткова целы забітых людзей, расстраляных або прывезеных у машынах-душагубках, проста скідвалі ў ямы, выкапаныя ў лесе. Але восенню 1943 года гэтыя ямы сталі раскрываць, а целы — спальваць. Па адной з версій, такім чынам немцы спрабавалі схаваць сляды сваіх злачынстваў.
Але і савецкія следчыя ў 1944-м, і беларускія археолагі ў 2017-м канстатавалі, што спаліць целы ўсіх ахвяр фашысты так і не змаглі.
"Разрозненыя касцяныя астанкі — чарапы, фрагменты чэрапаў або шкілета — збіраліся намі на працягу жніўня-снежня 2017 года. Але трэба разумець, што гэта не пахаванні, паколькі земляныя работы 2017 года іх не закранулі. Гэта жахлівы "след" эксгумацыйных работ кастрычніка — снежня 1943 года. Сабрана была вялікая колькасць астанкаў, зроблена антрапалагічнае ўстанаўленне — быў устаноўлены прыблізна 41 чалавек", — распавядае археолаг.
Прыблізна 41, таму што косці знаходзіліся на выдаленні адна ад адной і, хутчэй за ўсё, належаць розным людзям. Сярод тых, чые астанкі перапахавалі ў Благаўшчыне ў панядзелак, 24 дарослых, 5 падлеткаў і 12 дзяцей. Самаму малодшаму — каля 4-5 гадоў.
У дзесяці выпадках антраполаг змог вызначыць і ўзрост.
"Шэсць чалавек былі ва ўзросце старэй за 50 гадоў, трое — ва ўзросце 20-30 гадоў і адзін — 30-40. Калі можна было вызначыць пол, то ва ўсіх выпадках гэта былі жанчыны. Акрамя таго, на многіх касцях ёсць пашкоджанні, відавочна атрыманыя пасля смерці — хутчэй за ўсё, падчас эксгумацыі кастрычніка-снежня 1943-га, калі целы гакамі выцягвалі з магіл і спальвалі", — распавёў Кошман.
Што тычыцца этнічнай прыналежнасці, хутчэй за ўсё, знойдзеныя парэшткі належаць прыезджым, не мясцовым жыхарам, мяркуюць спецыялісты. Ва ўсякім разе, на гэта паказвае і цэлы шэраг ускосных прыкмет.
"У тых выпадках, калі захаваліся зубы альбо сківіцы, яны амаль усе былі вылечаныя, і на высокім стаматалагічным узроўні. Што можа ўскосна паказваць на заходнееўрапейскае паходжанне. Па-другое, была знойдзена вялікая колькасць устаўных пратэзаў. А на нашай тэрыторыі ў той час гэта не было распаўсюджана. Плюс большасць пратэзаў маюць кляймо заходнееўрапейскіх вытворцаў", — растлумачыў археолаг.
Замежныя рэчы
Хутчэй за ўсё, у Благаўшчыне на гэтым тыдні перапахавалі дэпартаваных з Заходняй Еўропы габрэяў. Уласна, Благаўшчына як расстрэльнае месца першапачаткова і "стваралася" пад прывезеных габрэяў.
Равы ва ўрочышчы і баракі ў вёсцы Малы Трасцянец сталі рыхтаваць у красавіку-маі 1942 года, а ўжо 6 мая на станцыю Мінск-Таварны прыбыў першы састаў з габрэямі з Заходняй Еўропы. Некалькі дзясяткаў працаздольных чалавек адвезлі ў лагер, астатніх — да свежавыкапаных равоў у Благаўшчыне.
"З улікам таго, што для перавозкі гэтых людзей было задзейнічана ад трох да чатырох машын-душагубак, а адна машына магла змяшчаць не больш за 50-60 чалавек, то можна зрабіць выснову, што іх выкарыстанне было ўсё-ткі абмежавана. Асноўным спосабам забойства было выкарыстанне агнястрэльнай зброі", — распавядае Кошман.
Прычым часцей за ўсё, мяркуючы па знаходках археолагаў, ахвяр расстрэльвалі з пісталетаў сістэмы "Браўнінг" калібра 7,65 мм, "Люгер" / "Парабелум" калібра 9 мм і вінтоўкі "Маўзер 98к" калібра 7,92 мм. Акрамя мноства гільзаў і куль, археолагі апісалі і падрыхтавалі для перадачы ў музей мноства асабістых прадметаў. Большасць з іх маюць заходнееўрапейскае паходжанне.
Брытвавыя станкі, зубныя шчоткі, нажніцы, манікюрные наборы, пудраніцы, люстэрка, расчоскі, заколкі і каралі, а таксама мноства посуду. Археолаг дэманструе абгарэлыя і дэфармаваныя міскі і рондальчыкі.
"Знаходзілі і лекі — алюмініевыя сасуды з інфармацыяй аб аптэкары, часцей за ўсё гэта альбо Чэхія, альбо Аўстрыя. Вялікая колькасць акуляраў і футляраў для іх. Запальніцы, партсігары. Зноў жа, маланкі — у нас у той час маланкі былі не распаўсюджаны, а там шырока сустракаюцца. Вялікая колькасць супінатараў — савецкі абутак таго часу быў без супінатараў", — распавядае Кошман.
З зямлі дасталі каля 250 манет. Часцей за ўсё сустракаліся нямецкія цынкавыя пфенігі. Ёсць нават адчаканеныя ў 40-41 гадах.
Савецкія рэчы сустракаюцца адчувальна радзей. Але спрабаваць спраецыраваць суадносіны знаходак на колькасць ахвяр той ці іншай нацыянальнасці археолагі лічаць некарэктным.
Аб важным і няважным
У габрэяў, якія прыбывалі спачатку ў Мінск, а потым непасрэдна ў Малы Трасцянец, забіралі багаж — чамаданы прасілі здаць пад распіску, абяцалі вярнуць на новым месцы жыхарства. Але сумкі і заплечнікі з самым неабходным ім дазвалялі ўзяць з сабой у машыну.
Габрэі, як ім абяцалі, ехалі на новае месца жыхарства, а савецкіх грамадзян у Благаўшчыну везлі або з турмаў, або пасля аблаў. Пры сабе ў іх маглі быць у лепшым выпадку лыжка з міскай.
"Як праходзіла аблава? Людзям казалі ўзяць з сабой паперы. Тыя, хто нешта падазравалі, маглі ўзяць з сабой нешта, каб адкупіцца. Але ў любым выпадку набор рэчаў у іх быў мінімальны. Гэтыя рэчы савецкага паходжання таксама знаходзяцца, але прапорцыя, вядома, іншая. Таму сказаць па колькасці знойдзеных рэчаў, што тут больш забіта людзей з Заходняй Еўропы, мы не можам. І мерацца тым, каго больш тут забілі, не варта. Гэта не тое месца. Гэта амаральна і няправільна", — заўважыў Вадзім Кошман.
Не столькі важна дакладная колькасць загінулых, колькі тое, што катастрафічна мала вядома, якія менавіта савецкія грамадзяне загінулі ў Благаўшчыне, былі спаленыя ў Шашкоўцы або расстраляныя ў апошнія дні існавання лагера ў хляве. Вядомых імёнаў адзінкі.
Нажаль, зробленыя ў Благаўшчыне знаходкі пакуль не дазволілі ўсталяваць ніводнага новага імя. Ёсць прадрапаныя ініцыялы на лыжцы, зубной шчотцы, а на знойдзеных абрыўках дакументаў чытаецца дата выдачы, год нараджэння, але разгледзець імя немагчыма. Але, так ці інакш, сабраны масіў артэфактаў будзе вельмі карысны навукоўцам, якія займаюцца гісторыяй Малога Трасцянца.
"Бо да гэтага часу, акрамя разрозненых супярэчлівых паказанняў — сведкавых і следства, нічога не было. А зараз мы маем такую крыніцу аб гэтым месцы — рэчы, шмат-шмат тысяч рэчаў. І яны зараз нашмат больш інфарматыўныя і будуць запатрабаваныя, чым гістарычныя дакументы, якія апублікаваныя, таму што гэта новая крыніца. крыніца пра людзей. гэтыя рэчы павінны "загаварыць". таму мы будзем уводзіць гэтыя рэчы ў навуковы абарот і ўжо займаемся напісаннем абагульняючай працы па гісторыі і археалогіі Благаўшчыны", — кажа загадчык аддзела археалогіі Сярэдніх стагоддзяў і Новага часу Інстытута гісторыі НАН Беларусі Вадзім Кошман.
І нарэшце, самае важнае — ёсць шанец, што з адкрыццём мемарыяла ў Благаўшчыне нарэшце спыніцца марадзёрства. Таму што ў пошуках "габрэйскага золата" тут капалі без прыпынку ўсе гэтыя пасляваенныя гады. Зараз гэта будзе складаней. Магілы і фактычна ўсе ўрочышча зачыненыя плітамі, а Благаўшчына афіцыйна становіцца памятным месцам — месцам агульнаеўрапейскай трагедыі і смутку…