Наваградак быў першай сталіцай Вялікага Княства Літоўскага, і хрысціянізацыя балцкіх плямёнаў, якія ў XIII стагоддзі працягвалі спавядаць паганства, ішла паступова.
Адным з цэнтраў распаўсюджвання хрысціянства на тэрыторыі сучаснай Беларусі быў Лаўрышаўскі манастыр, заснаваны Войшалкам, вялікім князем літоўскім у 1264-1267 гадах. Назву сваю мясціна атрымала, па адной з версій, ад імя Лаўрыш (Лаўрэнцій), атрыманага Войшалкам пры пострыгу ў манахі на Валыні.
Менавіта для гэтага манастыра было створана вядомае Лаўрышаўскае евангелле - выдатны прыклад рукапіснай ілюстраванай кнігі ў сярэднявечнай Беларусі. Гэта яшчэ адно сведчанне на карысць таго, што ў другой палове XIII стагоддзя Лаўрышава выконвала велізарную ролю ў палітычным і духоўным жыцці Вялікага Княства Літоўскага.
Адзін з самых ранніх хрысціянскіх манастыроў у Беларусі зараз вядомы як Свята-Елісееўскі Лаўрышаўскі мужчынскі манастыр. Нядзіўна, што манастыр, які налічвае восем стагоддзяў гісторыі, прыцягнуў увагу навукоўцаў. Што знайшлі даследчыкі падчас экспедыцыі ў гэтым годзе, высвятліў карэспандэнт Sputnik Станіслаў Андросік.
Каменныя крыжы
Беларускія навукоўцы праводзяць экспедыцыі ў Лаўрышаўскім манастыры штогод з 2011 года. У мінулым годзе археолагі працавалі на ўчастку старых манастырскіх могілак, дзе раней стаяла маленькая царква, і знойдзены падмурак кажа пра тое, што гэта сярэднявечны храм.
"Калі мы знайшлі гэты падмурак, з манастыра паступіла інфармацыя, што ў суседняй вёсцы Гнесічы на могілках таксама калісьці была капліца або маленькая царква", - распавёў супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі Тэльман Маслюкоў.
У гэтым годзе перад экспедыцыяй была даследавана тэрыторыя ў Гнесічах, і спачатку быў знойдзены адзін каменны крыж. Затым, ужо падчас экспедыцыі, літаральна ў двух метрах быў знойдзены і другі.
"Цяпер яны знаходзяцца на тэрыторыі манастыра і даступныя для паломнікаў. Вядома, яны будуць аформлены як помнікі гісторыі", - распавёў кіраўнік экспедыцыі.
Цяжкасці датавання
Праўда, навукоўцы сутыкнуліся з адной невялікай праблемай. Справа ў тым, што любы выраб з прыроднага матэрыялу, нават каменя, вельмі складана датаваць, прасцей кажучы, вызначыць яго ўзрост.
Напрыклад, калі знаходзяць падмурак сярэднявечнага будынка, то навукоўцы, якія з'яўляюцца прафесіяналамі ў гэтай справе, ведаюць, як з ходам часу змяняўся іх знешні выгляд і тэхналогіі.
"Сёння няма методыкі датавання каменных крыжоў. На тэрыторыі ўсёй Усходняй Еўропы ёсць толькі адзін крыж з дакладнай датай. Ён знаходзіцца ў Цвярскім музеі. На ім проста высечана дата: 1133 год. Гэты камень быў усталяваны ў XII стагоддзі ў памяць аб працы, праведзенай для паглыблення рэчышча Волгі", - удакладніў Тэльман Маслюкоў.
Ва ўсіх астатніх выпадках навукоўцы датуюць крыжы альбо па гістарычным кантэксце знаходак, то бок па тым, што пра іх вядома, альбо па форме крыжа.
Крыжы, знойдзеныя ў Гнесічах, выглядаюць архаічна, то бок майстры, якія іх рабілі, не валодалі ў дасканаласці тэхналогіяй апрацоўкі каменя. Інструменты, якія ўжываліся пры іх апрацоўцы, не дазволілі зрабіць іх канцы прамавугольнымі.
"Знойдзеныя намі крыжы маюць круглявыя канцы, што кажа пра тое, што яны досыць раннія. Мяркую, што гэтыя крыжы адносяцца да перыяду XIII-XV стагоддзяў. Як раз да таго часу, калі ў XIII стагоддзі быў заснаваны Лаўрышаўскі манастыр", - выказаў меркаванне даследчык.
У гэты час, як раз па цячэнні ракі Нёман, ішоў працэс хрысціянізацыі балтаў, якія тут жылі. У той час славяне ў Панямонні прадстаўлялі сабой у асноўным гарадское насельніцтва і прайшлі праз хрысціянізацыю значна раней. Верагодна, па меры хрышчэння балтаў такія каменныя крыжы ставіліся ў памяць пра падзею.
"Геолаг даў папярэдняе заключэнне, што адзін крыж зроблены з кварцытавага пяшчаніку, а другі - з каменя, які называецца пясчана-жвірова-галечны кангламерат. Гэта мяккія пароды каменя, якія апрацоўваць лягчэй, чым граніт", - сказаў Тэльман Маслюкоў.
У наваколлі Лаўрышава такія пароды каменя даследчыкам не трапляліся, з чаго экспедыцыя зрабіла выснову, што камень для будучых крыжоў мог быць дастаўлены па рацэ Нёман.
Ля аднаго з крыжоў выявілі фрагмент керамічнага посуду, які Інстытутам гісторыі Акадэміі навук дакладна датаваны XIV стагоддзем.
"Гэта сведчыць аб тым, што яшчэ ў Сярэднявеччы гэта месца, мабыць, было адведзена пад будаўніцтва невялікай царквы. Фрагмент пасудзіны з'яўляецца прамым пацвярджэннем гэтаму, а значыць, і крыжы там, магчыма, стаялі ўжо ў гэты час", - лічыць супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі.
Крыжы як напамін
Усяго на тэрыторыі Беларусі вядома каля 150 каменных крыжоў. Прычым калі б яны былі пахавальнымі, то іх, натуральна, было б значна больш.
Гэта сведчыць аб тым, што на беларускіх землях каменныя крыжы часцей выконвалі мемарыяльную функцыю: як помнік, які нагадваў пра найважнейшыя падзеі.
"Крыжы ставіліся ў тыя часы, калі храмаў яшчэ было мала, і ля такіх каменных статуй праводзіліся набажэнствы. Пазней на такіх месцах будавалі цэрквы", - адзначыў Тэльман Маслюкоў.
Наогул родапачынальніцай традыцыі ўсталёўваць крыжы на Русі была вялікая княгіня кіеўская Вольга, якая першая з усходнеславянскіх прадстаўнікоў эліты прыняла хрысціянства. Пасля яе ўнуку - вялікаму князю кіеўскаму Уладзіміру - наканавана было стаць хрысціцелем ўсёй Русі.
У летапісе згадваюцца крыжы, устаноўленыя Вольгай. Ведаючы, што "Аповесць мінулых гадоў" была напісана ў першай трэці XII стагоддзя, а крыжы ставіліся кіеўскай княгіняй у сярэдзіне X стагоддзя, лёгка здагадацца, што калі б яны былі драўлянымі, а не каменнымі, яны наўрад ці захаваліся б да сучаснікаў Нестара-летапісца.
Крыжы Войшалка
Самымі вядомымі каменнымі крыжамі ў Беларусі да сённяшняга дня з'яўляюцца тураўскія. Існуе легенда, што яны прыплылі супраць плыні Прыпяці ў Тураў з самога Кіева.
Такім алегарычным чынам у памяці пакаленняў захаваўся той факт, што і само хрысціянства прыйшло ў Тураўскае княства з Кіева, якое першым на Русі прыняло новую веру.
"Крыжы, знойдзеныя ў Гнесічах, хутчэй за ўсё, звязаныя з дзейнасцю манастыра. Гэтая вёска ўваходзіла ў склад зямель, якія належалі манастыру. Манастыр мог усталяваць крыжы пасля хрысціянізацыі балцкага насельніцтва ў гэтай мясцовасці яшчэ да ўзвядзення царквы", - выказаў меркаванне Тэльман Маслюкоў.
Значнасць гэтага месца пацвярджае знаходка адразу двух крыжоў, што характэрна толькі для такіх важных цэнтраў, як Тураў. Таму можна меркаваць, што Лаўрышаўскі манастыр таксама быў у гэты час важным праваслаўным цэнтрам.
"Таму нельга выключаць, што знойдзеныя крыжы належаць да XIII стагоддзя і часу, калі ў манастыры жыў князь Войшалк. Праўда, пакуль дакладную дату навука ўсталяваць не можа, таму што яшчэ няма такой методыкі", - рэзюмаваў супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі.