Работы Меера Аскельрода - эскізы да серый "Нямецкая акупацыя" і "Гета" - у Мінск прывозяць упершыню. Нагода - 75-я гадавіна знішчэння Мінскага гета, аднаго з найбуйнейшых гета ў Еўропе.
21-23 кастрычніка 1943 года Мінскае гета перажыло апошні пагром і перастала існаваць. За два з невялікім гады за калючым дротам у цэнтры Мінска пабывалі каля ста тысяч яўрэяў, мясцовых і дэпартаваных з Заходняй Еўропы. Большасць з іх загінулі.
Меер Аксельрод быў беларускім яўрэем. Нарадзіўся ў Маладзечне ў 1902 годзе, некалькі гадоў пасля рэвалюцыі жыў у Мінску, але потым з'ехаў вучыцца ў Вышэйшыя мастацка-тэніхныя майстэрні ў Маскву. І застаўся там.
Жыццё ў акупацыі на свае вочы Аксельрод не бачыў, але, мяркуючы па пранізлівым работах, унутрана перажыў усе жахі землякоў і супляменнікаў.
Прымяраў жах на сябе
Пра тое, што адбывалася на фронце і на акупаваных тэрыторыях, Аксельрод ведаў. Па-першае, таму што паспеў папрацаваць у камандзе, якую стварала "Вокны ТАСС" - серыю агітацыйных плакатаў з заклікамі да абароны радзімы.
"Адпаведна, кожны дзень бачыў зводкі, дакументы, фатаграфіі, якія апісвалі, што адбывалася з насельніцтвам на акупаваных тэрыторыях. У цягніку, у якім ён дабіраўся ў эвакуацыю - праз Урал, Сібір і Паўночны Казахстан - было нямала бежанцаў з Польшчы і акупаваных раёнаў СССР, якія распавялі Аксельроду ўсё, што бачылі, чаму непасрэдна былі сведкамі: аб расстрэлах, акцыях знішчэння і канцлагерах, пра генацыд яўрэяў... Магчыма, менавіта гэтым тлумачыцца пранізлівая, амаль дакументальная сіла ўздзеяння гэтых прац на гледача", - распавёў куратар мінскай выставы Меера Аксельрода Ілля Васільеў.
У Казахстан яго забраў Сяргей Эйзенштэйн, які ў гэты час служыў ва Алмаце да працы над фільмам "Іван Грозны". Аксельрод павінен быў ствараць дэкарацыі да карціны.
Аксельрод пачынае перажываць гэтыя апавяданні ў сваіх малюнках і графіцы. Ён даволі часта дэталёва і дакументальна распісваў смерць і гвалт. Са ста з лішнім работ калекцыі больш за дзясятак прысвечаны расстрэлам. Здавалася, ён зноў і зноў вяртаўся да гэтага жаха, які прывозілі ў сваіх апавяданнях паспеўшыя ўцячы ад нацыстаў яўрэі.
"Большая частка гэтых работ створана ў той час, калі ніхто не ведаў, калі вайна скончыцца, і, што можа быць яшчэ важней, ніхто не ведаў, як яна скончыцца. Таму ў працах мастак разважае не толькі пра прыроду гвалту і прадстаянне перад смерцю, але і прымярае на сябе і на сваіх блізкіх магчымы працяг вайны", - распавядае куратар выставы.
На карысць гэтай гіпотэзы, якой падзяліліся дачка і ўнук мастака, кажа той факт, што даволі часта ў працах, прысвечаных жыццю пад акупацыяй, Аксельрод адлюстроўваў жонку і дачку. Слухаючы чужыя апавяданні, ён пражываў гісторыю знішчэння як сваю ўласную.
Частка работ, дарэчы, напісана на абрыўках газет - на перадавіцах з прамовамі Сталіна на казахскай мове. Бо фарбаў і паперы не было. Адну з гэтых работ таксама можна будзе ўбачыць у Мінску.
Прызнанне пасля смерці
Аксельрод вяртаўся да ваеннай тэмы і пасля вайны. Спачатку ў ілюстрацыях да прозы пра партызанаў і падпольшчыкаў. Пазней у серыі работ "Гета".
"У канцы жыцця ён вярнуўся да гэтых тэмаў - ледзь-ледзь у іншай манеры - гэта серыя "Гета", дзе больш ярка выяўлены яўрэйскі матыў, чым у працах 42-43 года. У гэты час ён па-новаму пераасэнсаваў гэтыя страшныя падзеі, гібель сваіх супляменнікаў", - распавядае Ілля Васільеў.
Пры жыцці Аксельрод не дачакаўся належнага прызнання. У 20-я гады ён быў самым маладым членам знакамітага мастацкага аб'яднання "Чатыры мастацтвы", выстаўляўся ў СССР і за мяжой з Шагалам, Пятровым-Водкіным і іншымі майстрамі, але ў 30-я гады трапіў пад кампанію па барацьбе з "фармалізмам у жывапісе". Яго крытыкавалі за песімізм, дэфармацыю, няскончанасць і нават блізкасць да Мадзільяні. Уласна, таму ён доўгія гады і вымушаны быў сканцэнтравацца на працы ілюстратара і тэатральнага мастака.
Яго персанальная выстава ў Маскве адбылася ўжо пасля смерці, ён памёр ад інфаркту. Пасля смерці, як часта бывае, прыйшла слава. Ужо пасля развалу Савецкага Саюза працы Аксельрода экспанаваліся на вялікай персанальнай выставе ў Дзяржаўным музеі А.С. Пушкіна, у Нью-Ёрку, Лондане, Германіі, Ізраілі.
Мінская экспазіцыя
У Мінск прывезлі каля 50 работ, прысвечаных жыццю ва ўмовах нямецкай акупацыі. Будуць і працы, створаныя ў вайну, і эскізы да ілюстрацый, і эскізы да серыі "Гета".
"Цяжка знайсці мастака, які мог бы так зачапіць душу. Быццам бы адзін эскіз, а як цэлае жыццё - жыццё кнігі, карціны, жыццё цэлага народа. Усё гэта літаральна некалькімі рыскамі мог улавіць і перадаць Аксельрод. Гэта настолькі глыбока, што любому чалавеку, прычым безадносна нацыянальнасці, варта гэта ўбачыць, душа будзе кранутая", - кажа навуковы супрацоўнік Нацыянальнага гістарычнага музея Юлія Крыўдзюк.
Выстава "Па той бок жыцця: нямецкая акупацыя ў графіцы Меера Аксельрода" стала магчымая дзякуючы сумесным намаганням Нацыянальнага гістарычнага музея, Саюза беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб'яднанняў і абшчын, Фонду Аляксандра Пячэрскага, галерэі "Веллум", Ізраільскага культурнага цэнтра пры Пасольстве Дзяржавы Ізраіль у Рэспубліцы Беларусь.
Урачыстае адкрыццё выставы адбудзецца 23 кастрычніка ў 16:00 у Нацыянальным гістарычным музеі.