Навукоўцы, артысты, рамеснікі - яўрэі пакінулі ў гісторыі беларускай сталіцы глыбокі след, аднак пакуль гэтая тэма застаецца малавывучанай.
Міхаіл Валодзін, пісьменнік і аўтар блога "Мінскія гісторыйкі", рыхтуе да выдання сваю другую кнігу пра сталіцу, прысвечаную яе яўрэйскаму мінуламу, аднак запэўнівае, што яго працу ні ў якім разе нельга прыраўноўваць да працы гісторыка або краязнаўцы. Па-першае, сёе-тое ў "гісторыйках" можна назваць хутчэй гарадскімі легендамі, чым рэальнымі фактамі. Ну а па-другое, жартуе Міхаіл, гісторыкі сыплюць імёнамі і датамі, а ён проста піша свае апавяданні - і тут жа забывае пра іх.
Карэспандэнт Sputnik Анастасія Ваўчок сустрэлася з Міхаілам Валодзіным і даведалася аб загадкавым мінулым любімых мінчанамі і турыстамі куткоў сталіцы. Напрыклад, ці ведаеце вы, што агульнага паміж Нямігай, якая тоне штогод, Валожынам і каралём Францыі Людовікам XVIII?
Выгнанне ў шабат
На схіле пагорка, з якога адкрываецца выдатны від на Нямігу, калісьці стаяла "Халодная" сінагога. Яна лічылася самай старой у Мінску: пабудаваная ў 70-х гадах XVI стагоддзя, перажыла нямецкую акупацыю і ў сярэдзіне шасцідзесятых мінулага стагоддзя была знесена ў ходзе рэканструкцыі горада. Халоднай сінагогу празвалі таму, што яна не выкарыстоўвалася як месца вучобы і, такім чынам, не абаграваліся.
У 30-я - 40-я гады XVIІІ стагоддзя галоўным рабінам Мінска быў вядомы мысляр і культурны дзеяч Іехіэль Гальперын.
У гэты ж час у горадзе з'явіўся малады, але ўжо вядомы вучоны-талмудыст Ар'е Лейб бен-Ашэр Гінцбург. Ар'е Лейб быў малады, ганарлівы і ад прыроды шчыры, чым паспеў нажыць сабе шмат магутных ворагаў.
"Са з'яўленнем у горадзе Ар'е Лейба мінскія яўрэі падзяліліся на два лагеры: адны падтрымлівалі галоўнага гарадскога рабіна, іншыя - знакамітага талмудыста", - распавядае Міхаіл Валодзін.
Гэта супрацьстаянне скончылася тым, што Ар'е Лейб бен-Ашэр быў вымушаны пакінуць Мінск.
Вось што піша Валодзін ў мінскай гісторыйцы:
"У першых лічбах красавіка 1742 года, у святы для яўрэяў час перадшабатняга заходу пад крыкі і цюгаканне натоўпу ў простых сялянскіх калёсах, не паспеўшы ні сабрацца, ні развітацца з вучнямі, з Мінска ад'язджаў знакаміты талмудыст Ар'е-Лейб бен Ашэр Гінцбург. Уласна кажучы, не ад'язджаў - выганялі!
За дзесяць гадоў, што ён пражыў у Мінску, пастаянныя спрэчкі з галоўным рабінам горада, кабалістам і знаўцам Торы, "мінскім гаонам" Іехіэлем Гальперыным дасягнулі такога напалу, што прыхільнікі апошняга вырашылі выгнаць бунтара з абшчыны. І зрабілі гэта самым крыўдным і зневажальным спосабам: не дазволілі ўзяць з сабой нават свечкі для шабата!"
Ахвяры ракі Свіслач
Легенда апавядае, што бен-Ашэра пасадзілі ў калёсы і разам з некалькімі вучнямі вывезлі за межы Мінска. Гэтая працэсія рухалася ўздоўж Нямігі, і калі яна дасягнула старога моста праз Свіслач, - ён быў там, дзе зараз пустка пасля зносу будынка ВДНХ, - Ар'е Лейб бен-Ашэр ускінуў рукі ў праклёне. Тым жа вечарам Мінск напаткала страшная паводка - праклён пачаў дзейнічаць!
"На працягу многіх гадоў пасля гэтага яўрэйскія мамы не пускалі сваіх дзяцей купацца ў Свіслачы. Лічылася, што пакуль не патоне ці то пяць, ці то сем чалавек, - у розных крыніцах па-рознаму, - купацца ў рацэ нельга", - распавядае Міхаіл Валодзін.
А тады толькі адна жанчына, булачніца Блюмке, паспачувала выгнанніку і дала яму з сабой тры суботнія хлебы. Бен-Ашэр блаславіў яе, і з тых часоў справы Блюмке рэзка пайшлі ў гару: кажуць, яе выпечку вазілі нават у Літву.
Воблака ў капелюшы і плашчы
Лічыцца, што менавіта пасля выгнання бен-Ашэра горад пачало затапліваць кожны год. Мінчане безвынікова змагаліся з паводкамі, нават не падазраючы, што за імі стаіць крыўда несправядліва выгнанага талмудыста. Для барацьбы са стыхіяй, паводле слоў Міхаіла Валодзіна, ствараліся спецыяльныя брыгады, якія дапамагалі ратаваць людзей, бо пажарная служба (якая, нягледзячы на сваю назву, займалася і паводкамі) не спраўлялася. Потым вырылі штучны рэзервуар - Камсамольскае возера, але і гэта не дапамагло.
Пасля вайны прынялі рашэнне стварыць Мінскае мора, якое служыла б своеасаблівым водным амартызатарам для сталіцы. Аднак ужо ў ходзе работ высветлілася, што на тым месцы, дзе было вырашана будаваць плаціну, вільготны пясок, плывуны. Ён, як жыжка, сцякаў з экскаватараў, і немагчыма было вырыць катлаван пад падмурак. Было вырашана гэтае месца падарваць, каб выцягнуць плывуны на паверхню.
"Заклалі некалькі дзясяткаў тон трацілу. І расказваюць, што калі ірванула, у небе паўстаў сілуэт чалавека ў плашчы і капелюшы", - распавядае Міхаіл Валодзін.
Праўда, начальнік будаўніцтва вадасховішча Анатоль Кашкан, мяркуючы па ўспамінах, ніякага чорнага чалавека не бачыў, але гразевое воблака, паводле яго слоў, узнялося ў неба кіламетры на два - не менш. І было гэта страшней за ўсякіх зданяў.
Словам можна параніць, слоўнікам - забіць
А пры чым у гэтай гісторыі Валожын, спытаеце вы. Менавіта туды адправіўся выгнаны з Мінска Ар'е Лейб бен-Ашэр. Там ён заснаваў Валожынскую ешыву, пасля самую знакамітую і шанаваную ва Усходняй Еўропе. Зрэшты, такой яна стала крыху пазней, пры Хаіме Валожынеры - вучне ўсё таго ж Ар'е-Лейба. Сам жа настаўнік у Валожыне напісаў галоўную кнігу свайго жыцця пад назвай "Рыканне льва".
Пасля ён шмат падарожнічаў і ў выніку стаў рабінам у французскім горадзе Мец. Ар'е Лейб бен-Ашэр быў ужо ў шаноўным узросце, калі ў 1782 годзе сінагогу ў Мецы наведаў граф Правансальскі - будучы Людовік XVIII. Па гістарычных сведчаннях, прынц прыняў благаславенне рабіна, а навакольным сказаў: "Габрэй, хрысціянін, мне гэта ўсё роўна; я пачытаю дабрачыннасць, кім бы яна ні здзяйснялася".
Скончыў свае дні бен-Ашэр глыбокім старцам - і вельмі дзіўным чынам.
"На яго ўпала кніжная шафа, і апошнімі яго словамі было: "У мяне было шмат ворагаў, і яны напісалі шмат кніг", - распавядае Міхаіл Валодзін.
Да гэтага часу трохтомнік Іехіэля Гальперына, які можна параўнаць з працамі бацькі гісторыі Герадота, яшчэ не быў выдадзены, так што нельга сказаць, што галоўны мінскі равін, з-за якога здарылася ўся гэтая гісторыя, прыклаў руку да смерці свайго праціўніка. А што звязвае Гальперына і мінскі стадыён "Дынама", вы даведаецеся з наступнай гісторыі.