"Адзін дзень Івана Дзянісавіча" быў першым апублікаваным творам Аляксандра Салжаніцына, і адразу ж прынёс яму сусветную вядомасць. Многія лічаць, што з'яўленне на свет гэтага аповеду ў корані змяніла лёс Савецкага Саюза.
Калектыўны партрэт Івана Дзянісавіча
Лічыцца, што вобраз галоўнага героя Івана Дзянісавіча зборны. Аляксандр Ісаевіч у сваім эмігранцкім тэлеінтэрв'ю ў 1976 годзе паведаміў, што прозвішча Шухаў і некаторыя вонкавыя рысы свайго знакамітага героя ён узяў ад салдата сваёй батарэі, які ніколі не быў асуджаным: "А яго лагерная біяграфія і яго лагерны паводзіны - гэта ўжо было не яго, а зборнае ад многіх зняволеных".
Яшчэ пішуць пра тое, што ў абліччы Шухава шмат у чым выступае сам аўтар. Аднак Салжаніцын досыць выразна расстаўляе тут акцэнты: "Я пішу селяніна, з яго сялянскай хваткай, і хваткай зэка, аднак нешта такое ад уласнага вопыту абавязкова ўкладваецца, яно ўкладваецца ў каго заўгодна".
Хто жа стаў лагерным прататыпам Івана Дзянісавіча, высвятляў карэспандэнт Sputnik Юрый Глушакоў.
Дзядуля з нашага двара
У маім дзяцінстве ў суседнім пад'ездзе пяціпавярхоўкі жыў станісты, жылісты стары з акладзістаю серабрыстай барадой. У суседзяў ён карыстаўся вялікім аўтарытэтам - цвярозы, разважлівы, і самае галоўнае - майстар на ўсе рукі. Афанасій Карнеевіч - так клікалі дзядулю, быў будаўніком і цесляром, сам рабіў драўляную мэблю і нават музычныя інструменты. Яшчэ ён быў мастаком і іканапісцам. Да нас, малалетняй дваровай дзятвы, дзед Апанас быў нязменна добры. У доме ў яго было трохі загадкава - у куце таямніча мігцеў пад лампадаю старадаўні іканастас...
Толькі нядаўна я даведаўся пра падрабязнасці біяграфіі добрага дзядулі з нашага двара. Афанасій Шылаў нарадзіўся ў 1907 годзе, у сям'і сялян са стараверскай вёскі Агародня-Гомельская. Бацькі яго памерлі ад тыфу. Маленькага Афанасія выхоўваў бацька ягонага сябра, каваль Рыгор Кажамякін - і ўся стараверская абшчына, якая заўсёды жыла па традыцыях узаемадапамогі. Падлетак рос таленавітым і старанным, і апякун прапаноўваў яму ехаць у Маскву - на вучобу ў мастацкую вучэльню. Пры гэтым абяцаў яшчэ матэрыяльную падтрымку. Але Афанасій адмовіўся - не хацеў жыць за чужы кошт, толькі ўуласнай працай. Як і многія гамяльчане, "рукасты" хлопец пайшоў у арцель рабочых-адходнікаў, якія працавалі ў Маскве.
Калі пачалася вайна, Афанасій Шылаў пайшоў на фронт добраахвотнікам. Ён быў "першым нумарам" у кулямётныя разліку, абараняў Маскву ў суровых баях зімы 1941 года. Потым яго часць доўга стаяла ў абароне на Калінінскім фронце. У акопах гомельскі старавер стаў кандыдатам у члены партыі. У жніўні 1942 гады камандаванне паслала Шылава з іншымі чырвонаармейцамі сабраць прапагандысцкія ўлёткі, што раскідалі немцы перад нашымі траншэямі. Адзін з гэтых лістоў Афанасій засунуў за халяву - дыхтоўная папера спатрэбіцца заўсёды, на адваротным баку можна, напрыклад, накідаць малюнак. Улётку выявілі... Да гэтага часу Афанасій ужо быў на дрэнным рахунку ў мясцовых "асабістаў" - быў заўважаны ў тым, што ўголас выказваў незадаволенасць, чаму да яго кулямёту толькі дзве стужкі ад патронаў, а ва ўзводзе - палова вінтовак навучальныя. А яшчэ гучна абураўся, калі суровай зімой тылавыя забеспячэнцы завезлі байцам шкляныя пляшкі, якія лопаліся на марозе...
Час быў суровы - хуткі арышт, допыт, прысуд. 5 кастрычніка 1942 года ваенны трыбунал 47-й стралковай дывізіі асудзіў чырвонаармейца Шылава на 10 гадоў лагераў па арт. 58-10 - "контррэвалюцыйная агітацыя і прапаганда". Свой тэрмін Шылаў адбываў у розных месцах - у цэнтральнай Расіі і за Уралам. У перасыльным лагеры з ім былі, у асноўным, асуджаныя франтавікі-афіцэры. Афанасій, як майстар на ўсе рукі, быў у адмысловым кошце. Таму адміністрацыя доўга трымала яго на перасылцы і нават казала: "Быў бы ты проста крымінальны - далей Масквы б не паехаў. Але як "контрыка" ўсё роўна прыйдзецца выводзіць цябе на этап".
Калі зімой везлі на ўсход, у мерзлым вагоне з трыма ярусамі нараў, да лагера даехалі толькі тыя, хто ляжаў на верхніх нарах. Падчас вайны, калі ўсё сыходзіла "для фронту, для перамогі", і на волі жылося цяжка. Што ўжо казаць пра вязняў. Аднак Афанасій Шылаў выжыў - ён шмат чаго ўмеў рабіць сваімі рукамі. У тым ліку - добры муляр, ён добра складваў печкі. Начальства прымала кваліфікаванага печніка, і гэта ратавала яго ад многіх непрыемнасцяў.
Як гаворыцца ў сямейным паданні, аднойчы Афанасій Шылаў сустрэў зняволенага, такога ж "лагернага небараку". Але мяркуючы па ўсім, гэта быў пісьменны чалавек. Разгаварыліся - Шылаў распавёў новаму таварышу сваю гісторыю. Той і параіў былому чырвонаармейцу - вайна ўжо скончылася, якая "контррэвалюцыйная агітацыя"? Падавай прашэнне аб пераглядзе. І нават узяўся юрыдычна дакладна скласці зварот, які Афанасій і падпісаў. Адведзены на разгляд скаргі тэрмін даўно прайшоў, а адказ усё не прыходзіў. І вось аднойчы Афанасія Шылава выклікалі на вахту - "вызначэннем Ваеннай калегіі Вярхоўнага Суда СССР вызваляецеся датэрмінова".
У лютым 1947 года Шылаў вярнуўся дадому, пад нагляд "органаў". Але ў калгас, як і раней, ісці не хацеў - залучыўся на аднаўленне Гомеля. Па іроніі лёсу, ён стаў працаваць на будаўніцтве новага будынка абласной управы КДБ, які ўзводзілі на вуліцы Білецкага. Два ў адным - і нагляд, і праца адначасова.
У красавіку 1972 года Ваенная калегія Вярхоўнага Суда СССР цалкам рэабілітавала Афанасія Шылава. У 1985 годзе яго ўзнагародзілі ордэнам Айчыннай вайны II ступені.
Адзін дзень Афанасія Карнеевіча
У 1963 году Афанасію Карнеевічу прыедзе дзіўная бандэроль, без зваротнага адрасу. У ёй ляжала кніжка - "Адзін дзень Івана Дзянісавіча". У мяккай вокладцы, надрукаваная ў выдавецтве "Савецкі пісьменнік". І болей - нічога... Усё стала зразумела, калі на другой старонцы вокладкі атрымальнік убачыў партрэт аўтара - гэта было фота таго самага пісьменнага зняволенага, што напісаў зварот аб пераглядзе справы Афанасія Шылава...
Гэтую сямейную легенду карэспандэнту Sputnik распавялі ўнукі Афанасія Карнеевіча Ігар Якаўцоў і Алег Ваганаў. Сваякі перакананыя, што адным з прататыпаў Івана Дзянісавіча Шухава быў Афанасій Карнеевіч Шылаў.
Якія аргументы ёсць "про" і "контра"? Як і Шухов, Шылаў - селянін, цясляр і муляр. Як і Іван Дзянісавіч, Афанасій Карнеевіч - прыроджаны ўмелец, стараецца падпрацаваць у лагеры ўсімі магчымымі спосабамі. Іван Дзянісавіч працуе не толькі дзеля лішняй пайкі хлеба - ён самазабыўна аддаецца працы. Афанасій Карнеевіч таксама проста не мог жыць без інструмента ў руках - і ў свае 80 гадоў працягваў нешта майстраваць і прыдумляць. І Шухов, і Шылаў - франтавікі.
Вядома, ёсць і адрозненні - Іван Дзянісавіч увесь час думае пра духмяную махорку, а Афанасій Карнеевіч ніколі не курыў. Шухаву жонка ў лісце прапануе заняцца распісваннем дываноў, але ён маляваць не ўмее - а вось Шылаў быў адораны мастак. У любым выпадку, у абліччы героя Салжаніцына былі ўключаныя рысы розных лагерных персанажаў.
Афанасій Карнеевіч і праблема "савецкага таталітарызму"
Афанасій Шылаў быў строга практыкуючым стараверам. У Гомелі ён рэгулярна наведваў Ільінскую царкву. Дзіўна, але Афанасій Карнеевіч, апантаны старавер і былы рэпрэсаваны, да канца жыцця заставаўся перакананым прыхільнікам савецкай улады. На яго думку, сацыялістычны лад у цэлым не быў вінаваты ў незаконных рэпрэсіях. "Такі час тады быў...", - лічыў ён і на схіле сваіх гадоў.
Калі праўдай з'яўляецца тое, што з'яўленне "Івана Дзянісавіча" падарвала СССР, то мне давялося размаўляць з яго магчымым правобразам у сам момант крушэння Савецкага Саюза. Раніцай 19 жніўня 1991 года мы з сябрамі ўстрывожана абмяркоўвалі вестку пра путчы ГКЧП. Да нас падышоў Афанасій Карнеевіч: "Нічога, хлопцы, не бойцеся. Так, быў я ў сталінскіх лагерах. Добрага мала, але жыць можна было. Па суботах нам паказвалі кіно. Падчас вайны некаторыя, пры вызваленні, не хацелі сыходзіць з лагера - тут быў дах і хлеб, а на волі іх ніхто не чакаў..."
У цэлым усё жыццё Афанасія Шылава сапраўды пераклікаецца з адным днём і з вобразам Івана Шухава - нясхільная жыццеўстойлівасць, вера ў лепшае, і галоўнае - культываванне працы як адзінага сродка надаць чалавечаму існаванню і сэнс, і каштоўнасць. У любых умовах.