Гісторыя Юдаля Пэна: муза, вучань і загадкавая смерць

Імя Юдаля Пэна ў першую чаргу асацыюецца з Маркам Шагалам. Настаўнік Шагала - самая першая і частая рэакцыя на імя Пэна. А між тым, Пэн - гэта адмысловая гісторыя, дзе ёсць месца і авантуры, і рамантыцы, і драме.

Як і большасці яўрэйскіх мастакоў канца XIX - пачатку ХХ стагоддзя, каб атрымаць адукацыю і дасягнуць поспеху ў гэтай прафесіі, Пэну прыйшлося пайсці супраць закона - і божага, і чалавечага. Юдаізм забараняе маляваць людзей, а Пэн быў выхадцам з рэлігійнай сям'і.

Маці, у пэўны момант, каб накіраваць захапленне сына ў правільнае рэчышча, адправіла яго ў чаляднікі да знаёмага маляра ў Дзвінск (цяпер Даўгаўпілс) - маляваць шыльды. Там Пэн пражыў каля васьмі гадоў, а потым з'ехаў у Пецярбург - на гэты раз насуперак закону Расійскай Імперыі.

Яўрэям забаранялася пакідаць мяжу аселасці і жыць у вялікіх гарадах, але ён хацеў вучыцца жывапісу, таму рызыкнуў. Праўда, у першы раз у Акадэмію мастацтваў яго не ўзялі - ён заваліў іспыт па рускай мове. Але ўжо праз год, у 1980-м, паступіў на курс да Паўла Чысцякова.

Разам з Пэнам у той час у Акадэміі вучыліся Валянцін Сяроў і Міхаіл Урубель, ён быў знаёмы з Рэпіным. Каб быць заўважаным і адзначаным, яўрэйскаму мастаку часам даводзілася хітраваць, прыкрываючыся імёнамі калегаў-славян.

"Дасылаю вам здымак аднаго старца "Беларус 127 гадоў". Я яго напісаў на працягу трох-чатырох гадзін (адзін сеанс). Нашым мясцовым геніям паказаў і падмануў, што напісаны Рэпіным, вельмі хвалілі", - пісаў Пэн сваёй знаёмай.

У Віцебск Пэн трапіў па запрашэнні генерал-губернатара Левашова. Пэна і яго працы генерал-губернатар убачыў у Здраўнёве ў Рэпіна, які да таго часу трывала абгрунтаваўся пад Віцебскам і перыядычна збіраў у сябе сяброў.

Левашоў дапамог Пэну адкрыць школу. Ужо 19 верасня 1898 года мясцовая газета "Віцебскія губернскія ведамасці" надрукавала першую рэкламу "Школы малюнка і жывапісу мастака Імператарскай Санкт-Пецярбургскай Акадэміі Юдаля Пэна". Гэта было першае ў Расіі яўрэйскае мастацкае вучылішча, праз якое прайшлі ў тым ліку і вельмі паспяховыя пасля майстры.

Вучнямі Пэна ў розны час былі адзін з выбітных прадстаўнікоў авангарду Эль Лісіцкі, французскі скульптар Восіп Цадкін, народны мастак СССР і аўтар скульптурнай кампазіцыі на плошчы Якуба Коласа Заір Азгур і іншыя. Шагал спачатку быў вучнем Пэна, затым запрасіў настаўніка выкладаць у сваім вучылішчы.

Віцебск для Пэна - гэта яшчэ і сотні асоб, сярод якіх ён знаходзіў герояў для сваіх палотнаў. Ён пісаў простых яўрэяў - гадзіншчыкаў, краўцоў, шаўцоў. Зрэшты, сярод галерэі партрэтаў, створаных у Віцебску Пэнам, адзін стаіць асобна. Гаворка пра незнаёмку - "рудую шэльму", як назваў яе сам сабе мастак, калі ўпершыню ўбачыў. Яна пагадзілася пазіраваць, але ў якасці ўмовы папрасіла не пытацца імя і не цікавіцца паходжаннем.

"Я напісаў за 8 гадоў 12 палотнаў. І на кожным новым яна была ўсё чароўней. Я быў шчаслівы гэтыя восем гадоў. Я паверыў у радасць быцця", - пісаў пазней Пэн.

У 1905 годзе, ратуючыся ад рэвалюцыі, дачка губернатара Левашова і муза Пэна назаўжды з'ехала з Віцебска ў Парыж.

Пэн памёр ва ўзросце 83 гадоў, але не сваёй смерцю. Яго, як мяркуецца, засяклі сякерай, хоць прылада злачынства так і не была знойдзена. Акрамя таго, дакладна невядома, хто і чаму забіў мастака.

Афіцыйная версія абвяшчае, што пажылога майстра з-за спадчыны забілі сваякі. Мастак абвясціў пра свой намер перадаць карціны гораду, і гэты факт мог справакаваць спадчыннікаў на злачынства, выказалі здагадку тады следчыя.

Але была і іншая версія: Пэна забіў высокапастаўлены муж адной з яго натуршчыц. Ва ўсякім разе, пасля забойства з кватэры мастака зніклі некалькі прац, у тым ліку і адзін партрэт у стылі ню.

Загадкавыя абставіны смерці мастака не высветлены да гэтага часу.

Пэн амаль не прадаваў свае працы пры жыцці, пакінуў сотні карцін. У Беларусі работы майстра можна бачыць у Нацыянальным мастацкім і Віцебскім мастацкім музеях.