Ніякая гэта не сенсацыя, казаў Аляксандр Лукашэнка, каментуючы вынікі першага тура выбараў прэзідэнта Беларусі ў 1994 годзе. Ён, кандыдат, якога прэса і аналітыкі не прынімалі пад увагу, раптам набраў каля 45% галасоў выбаршчыкаў.
"Тое, што адбылося, з'яўляецца сенсацыяй толькі для тых, хто не хацеў бачыць праўду. А для нашай каманды - гэта пакуль расчараванне, таму што мы разлічвалі атрымаць больш галасоў і ўжо ў першым туры атрымаць перамогу. Я думаю, што і для народа гэта ніякая не сенсацыя. Жабраку, бяздольнаму, яму ўпершыню выдалася магчымасць выбраць чалавека са свайго асяроддзя. І ён сказаў сваё слова", - казаў Лукашэнка ў інтэрв'ю газеце "Савецкая Беларусь" па выніках першага тура выбараў.
Яго асноўны канкурэнт - прэм'ер-міністр Беларусі і патэнцыйны ўладальнік адміністрацыйнага рэсурсу Вячаслаў Кебіч - змог заручыцца падтрымкай менш чым 18% выбаршчыкаў.
Усяго ў першых выбарах прэзідэнта ўдзельнічалі шэсць кандыдатаў. Акрамя Лукашэнкі і Кебіча, на пасаду кіраўніка дзяржавы прэтэндавалі лідар апазіцыйнага Беларускага народнага фронту Зянон Пазняк, экс-спікер Вярхоўнага Савета сацыял-дэмакрат Станіслаў Шушкевіч, аграрый Аляксандр Дубко і камуніст Васіль Новікаў.
Ні правыя, ні левыя аж да першага першага туру не ўспрымалі Лукашэнку сур'ёзна. Прэса - і дзяржаўная, і незалежная - альбо іранізавала з Лукашэнкі, альбо ігнаравала яго...
Але не заўважыць было немагчыма. Sputnik пакапаўся ў падшыўках газет, каб зразумець, з чым кандыдат ішоў ва ўладу і як усё-такі прымусіў звярнуць на сябе ўвагу.
"Чамаданы кампрамат"
Тое, што "ў нас будзе прэзідэнт", стала канчаткова ясна 15 сакавіка 1994 года, калі Вярхоўны Савет 12-га склікання прыняў новую Канстытуцыю. Па ёй Беларусь станавілася прэзідэнцкай рэспублікай.
Па гарачых слядах незалежная газета "Свабода" ўзялася прааналізаваць, хто з палітыкаў "на слыху" і можа стаць кіраўніком дзяржавы. Выдзеліла чатырох патэнцыйных прэтэндэнтаў: Кебіча, Шушкевіча, Лукашэнку і Пазняка.
За Кебічам, на думку журналістаў, былі чыноўнікі і дырэктары прадпрыемстваў. У Шушкевіча была падтрымка некалькіх партый, у тым ліку Беларускай сацыял-дэмакратычнай Грамады, у Пазняка - набіраўшы сілы і сімпатыі нацыянальна арыентаванай часткі грамадства Беларускі народны фронт.
"Лукашэнку будзе складаней за ўсіх, таму што акрамя "чамаданаў" сумніўнага кампрамату ў яго нічога няма", - пісала "Свабода".
У сакавіку 1994-га Лукашэнка - дырэктар саўгасу "Гарадзец", дэпутат і старшыня часовай камісіі Вярхоўнага Савета па барацьбе з карупцыяй. За пару месяцаў да старту прэзідэнцкай кампаніі - у снежні 1993 года - ён выступіў са справаздачай аб рабоце камісіі, у якой распавёў аб вялікіх і маленькіх злоўжываннях чыноўнікаў розных узроўняў.
Барацьба з карупцыяй, нароўні са стрымліваннем росту коштаў і інфляцыі, а таксама інтэграцыя з Расіяй і Украінай сталі асноўнымі тэзісамі перадвыбарчай праграмы незалежнага ад усіх партый і рухаў дэпутата Лукашэнкі.
"... Лукашэнка двойчы сарваў апладысменты, сказаўшы, што мафія ў Рэспубліцы Беларусь не пройдзе і што "каля кармушкі, імя якой - улада, усе рохкаюць аднолькава: і чырвоныя, і белыя", - пісала "Свабода" ў рэпартажы пра сустрэчу Лукашэнкі з выбаршчыкамі ў Гродне.
На той жа сустрэчы, паведамляла "Свабода", нехта з выбаршчыкаў спытаў у кандыдата, ці праўда, што ў яго саўгасе мелі месца факты рукапрыкладства. Пастанова Шклоўскай пракуратуры аб прыпыненні крымінальнай справы ў дачыненні да Лукашэнкі, узбуджанай па факце перавышэння ўлады, тая ж "Свабода" публікавала на пачатку выбарнага 1994-га года.
"Даўно там не працую, не езджу туды і нікога там не збіваю", - сказаў выбаршчыку, згодна са "Свабодай", прэтэндэнт на прэзідэнцкі пост Лукашэнка.
У той паездцы ў Гродна Лукашэнка таксама папрасіў не называць яго "спадаром": "ніколі ім не быў, я нішчый", і паабяцаў Саюзу палякаў, што ўсе 330 тысяч палякаў вобласці будуць хадзіць у польскія школы, калі яго выберуць прэзідэнтам.
Імідж змагара з карупцыяй, абаронцы простага народа, які выйшаў з гэтага самага народа, дазваляў Лукашэнку збіраць сімпатыі, нават пры адкрытым паблажлівым стаўленні да яго рэспубліканскай прэсы.
Пасля аглушальных адсоткаў першага тура, у Лукашэнкі спыталі: "Як жа так?! Чаму ўсе вашы карупцыйныя абвінавачванні не знаходзяць пацверджанняў?". Кандыдат не збянтэжыўся.
"Вось ўбачыце: як толькі Лукашэнка стане прэзідэнтам, гэтыя людзі заявяць, што камісія добра папрацавала, і факты пацвярджаюцца", - казаў ён у інтэрв'ю БелаПАН.
"Нейкі чалавек у Дзярждуме"
Напярэдадні першага тура - у красавіку 94 года, газета "Савецкая Беларусь" апублікавала вынікі сацапытання. Сацыёлагі пыталіся, якіх поглядаў павінен прытрымлівацца будучы прэзідэнт і ці павінен ён прадстаўляць якую-небудзь пэўную палітычную сілу.
Большасць сказалі, што хацелі б бачыць прэзідэнта-прыхільніка цэнтрысцкіх поглядаў, які будзе рэфармаваць эканоміку паступова (57,7%) і ён не павінен быць прадстаўніком ніякіх партый. Ён павінен выступаць ад імя ўсяго народа, палічылі больш за 60% рэспандэнтаў.
Дарэчы, Лукашэнка на пытанне аб палітычных перавагах казаў, што ён не дэмакрат і не камуніст, а... рэаліст.
У прэм'ера Кебіча ў тую кампанію быў жалезабетонны аргумент для настальгуючых па стабільных савецкіх часах - 12 красавіка ў Маскве ён разам з прам'ерам Расіі Чарнамырдзіным падпісаў Дагавор аб аб'яднанні грашовых сістэм Расіі і Беларусі.
Але ў Лукашэнкі была свая праграма выбудоўвання цесных адносін з Расіяй.
"У Дзяржаўнай Думе, мяркуючы па ўсім, адкрыўся месячнік дыпламатычнай самадзейнасці. Частка мінулага пленарнага пасяджэння камуна-аграрыі падарылі нейкаму чалавеку, які, узлезшы на трыбуну, практычна папрасіў зрабіць яго прэзыдэнтам Беларусі, а ўжо ён за гэта пасадзіць 70 беларускіх дэмакратаў-рыначнікаў за краты", - пісаў "Маскоўскі камсамолец" пра выступ Аляксандра Лукашэнкі 20 мая 94-га. Урывак артыкула перадрукавала беларуская "Свабода".
Калі адкінуць яхідства, то Лукашэнка ў Маскве казаў усё пра тое ж: пра карупцыю ва ўладзе, гаротнае становішчы простых людзей і неабходнасць аб'яднацца тром брацкім рэспублікам.
"Сабрацца трэба абавязкова і зрабіць гэта ў Белавежскай пушчы, у Віскулях. Гэта будзе сімвалічна. Менавіта там можна сур'ёзна і адкрыта абмеркаваць палітычныя і эканамічныя ўмовы інтэграцыі", - казаў Лукашэнка з трыбуны Дзярждумы.
Пры гэтым адразу абмовіўся, што пра ўзнаўленне Савецкага Саюза гаворка не ідзе. Гэта будзе "не ператварэнне Беларусі і Украіны ў нейкія губерні, а адказны і лёсавызначальны крок на шляху аднаўлення нармальнага жыцця".
Выступ Лукашэнкі ў Думе стаў той рэдкай падзеяй, на якую адгукнуліся многія беларускія газеты.
Наступны раз Лукашэнка змог трапіць на першыя палосы толькі праз месяц. Не напiсаць пра такое было немагчыма - напярэдадні першага тура каманда незалежнага кандыдата паведаміла журналістам, што па іх машыне стралялі.
На хуткасці 120 км/г...
"16 чэрвеня, у чацвер, каля 23 гадзін 30 хвілін за рулём амаль белага, сталёвага адцення "Мерседэса" сядзеў яго ўладальнік Іван Ціцянкоў - народны дэпутат краіны, дырэктар сумеснага прадпрыемства "Тайм-інвест". З Віцебска ў Лёзна ён вёз Лукашэнку і яшчэ адну давераную асобу, таксама дэпутата Віктара Шэймана", - аднаўляла ход падзей газета "Савецкая Беларусь" у артыкуле "На белым "Мэрсэдэсе", быўшы абстраляныя, яны паехалі ў лазню?.."
Аўтамабіль ішоў з хуткасцю 120 км/г, калі яго абагнала цёмная інамарка, і прагучалі стрэлы, паведамляла газета са спасылкай на аповед Ціцянкова. На левых задніх дзверцах "Мерседэса" выявілі кулявую адтуліну.
Следчы эксперымент, праўда, паставіў пад сумнеў аповяд удзельніка падзей.
"Каб ўсадзіць кулю ў дзверцы так, як яна ўвайшла туды, "налётчык" павінен быў страляць над дахам іншамаркі, стоячы на ўвесь рост на ягонай падножцы - пры хуткасці абгону мінімум 130-140 км у гадзіну", - пісала "СБ".
На наступныя дзень на прэс-канферэнцыі Ціцянкоў удакладніў, што ехаў усё ж з хуткасцю каля 70 км у гадзіну. Але на спецыяльна скліканай прэс-канферэнцыі прадстаўнік КДБ паведаміў, што сітуацыя з абстрэлам машыны Лукашэнкі пад Лёзна была інсцэніравана.
Лукашэнка з высновамі не пагадзіўся. "Нягледзячы на тое, што ні я, ні мая каманда не абвінавачвалі нікога ў арганізацыі гэтага інцыдэнту і толькі канстатавалі факт стральбы, мяне неадкладна прадставілі ледзь не арганізатарам няўдалага замаху на самога сябе", - заявіў ён па слядах "лёзненскага" інцыдэнту.
А праз паўтары тыдні адбыўся першы тур прэзідэнцкіх выбараў, у якім Лукашэнка атрымаў пераканаўчую падтрымку - за яго прагаласавалі каля 45% выбаршчыкаў, якія прыйшлі на ўчасткі. Кебіча падтрымалі менш за 18%.
Касцюм даў Ціцянкоў
Пасля першага тура выбараў "Свабода" параўнала Лукашэнку з "джынам, непрадбачліва выпушчаным з бутэлькі", а "Народная газета" - з Іллёй Мурамцам...
Напярэдадні другога тура народны фаварыт зноў трапіў на старонкі ўсіх газет з гучнай гісторыяй. На гэты раз пісалі пра тое, што "Аляксандр Лукашэнка збіты міліцыяй у Доме ўрада".
Лукашэнка спрабаваў трапіць у кабінет, замацаваны за часовай камісіяй па барацьбе з карупцыяй. Па словах кандыдата, камісіі дазволілі працягнуць працу. Міліцыянеры ж сцвярджалі, што кабінет быў апячатаны, і дэпутату прапаноўвалі дачакацца ўпаўнаважаных на зняцце пячаці асоб.
"Сёння раніцай я прыйшоў на працу, аднак натыкнуўся на шчыльны кардон супрацоўнікаў міліцыі. Такога хамскага звароту я даўно ўжо не сустракаў. Яшчэ ніхто не браў мяне за грудкі. Фізічнаму ўздзеянню падвергліся і прафесар Капітула і народны дэпутат Сініцын, якія ішлі са мной побач", - расказваў Лукашэнка па гарачых слядах.
У газетах замільгалі фатаграфіі, дзе кандыдат дэманструе падраную вопратку, і дзе яму мераюць ціск.
У МУС пацвердзілі бойку, але гвалтоўных дзеянняў - з улікам дэпутацкай недатыкальнасці - да кандыдата не рабілі, а пацярпеў у бойцы не дэпутат, а супрацоўнікі міліцыі.
"Кандыдат да довадаў Целюка (на той час начальнік галоўнага ўпраўлення дзяржаховы МУС - Sputnik) не прыслухаўся, расштурхаўшы міліцыянтаў, адкрыў ключом дзверы кабінета, у якім раней працавала камісія, якую ён узначальвае. У выніку такіх дзеянняў у супрацоўнікаў міліцыі былі адарваныя гузікі, надарвалі пагонаў, пашкоджана форменная куртка", - гаварылася ў паведамленні прэс-службы МУС.
Праз некалькі дзён на прамой лініі ў газеце "Звязда" ў Лукашэнкі спыталі, хто дапамагае яму з выбарам адзення.
"Вы ж ведаеце, мой касцюм парвалі, вось сёння Ціцянкоў свой прынёс", - прызнаўся кандыдат.
Адвесці ад прорвы
Праграма кандыдата Лукашэнкі ў 94-м называлася "Адвесці народ ад прорвы". Ён ставіў перад сабой тры мэты.
Па-першае, спыніць рост коштаў і збядненне насельніцтва, рухацца "ад бездані развалу і сацыяльнага выбуху да стабільнасці і прагрэсу". Па-другое, змагацца з карупцыяй, разграміць мафіёзныя структуры, што пануюць у дзяржаве. І, нарэшце, аднавіць на раўнапраўнай і ўзаемавыгаднай аснове "бяздарна знішчаныя сувязі з дзяржавамі, якія раней уваходзілі ў склад СССР, перш за ўсё з Расіяй і Украінай".
"Людзі Беларусі! Я не абяцаю вам малочных рэк і кісялёвых берагоў. Не хачу хлусіць. Нам усім давядзецца расплачвацца за тое, што мы доўга цярпелі безгрунтоўнасць палітыкі даўно збанкрутавалага ўрада. Спатрэбіцца вялікая і цяжкая праца, якую ніхто, акрамя нас саміх, не зробіць", - звяртаўся Лукашэнка да выбаршчыкаў.
Па-за праграмай ён яшчэ абяцаў вярнуць дзяржаўную сімволіку і страчаныя ўклады насельніцтва, забяспечыць галоўнае права чалавека - на працу.
"Я за такую эканоміку і ўклад жыцця, дзе чалавек мог бы заўсёды мець добрую працу, якая карміла б яго і яго сям'ю. Я за тое, каб просты чалавек не залежаў ад самадура-начальніка, а быў гаспадаром свайго дома і сваёй дзяржавы. Я за тое, каб чалавек ні ў чым не адчуваў націску з боку ўлады, каб яму не паказвалі, як казаць, што спяваць, якім багам маліцца", - фармуляваў свае прынцыпы перад другім турам кандыдат Лукашэнка. І прасіў не лічыць усё сказанае высокімі словамі і пафасам.
У адным з інтэрв'ю казаў, што гатовы да супрацоўніцтва з іншымі кандыдатамі ў прэзідэнты. У прыватнасці з Пазняком і Шушкевічам, якіх падтрымала траціна выбаршчыкаў - "што гэта за прэзідэнт, які адмахнецца ад мільёна чалавек", казаў Лукашэнка.
"Як вы зможаце з такім халерычным характарам супрацоўнічаць з людзьмі?" - недаверліва цікавіліся чытачы газеты "Звязда" падчас прамой лініі. Лукашэнка не пагадзіўся з ацэнкай свайго характару.
"У мяне характар не халерычны, вельмі спакойны, нармальны. Я паводжу сябе больш як халерык толькі тады, калі заходзіць размова пра нягоднікаў. А наогул я за час працы кіраўніком ні аднаго чалавека не прагнаў з працы. Заўсёды працаваў з тым, што ёсць. І за мной ішлі людзі, падцягваліся", - пераконваў ён тады.
"А ўсё ж такі, калі не зможаце апраўдаць надзеі выбаршчыкаў, знойдзеце сілы сысці?" - спытала ў кандыдата напярэдадні вырашальнага тура жыхарка Мінска. Яна дала Лукашэнку год.
"На працягу года - не. А калі праз два гады ў мяне нічога не атрымацца - так, пайду. Чаму? Я - чалавек, набліжаны да вытворчасці, і не даю непрадуманых абяцанняў. Два гады мне трэба для таго, каб хоць неяк стабілізавацца. А вось калі праз два гады не будзе ніякіх зрухаў - збірай манаткі і сыходзь", - сказаў тады кандыдат.
У другім туры, які адбыўся 25 гадоў таму, 10 ліпеня, за Аляксандра Лукашэнку прагаласавалі больш за 80% выбаршчыкаў. За Кебіча - крыху больш за 14%.