Ён быў вельмі добрым чалавекам і казаў, што архітэктура - вельмі добрае мастацтва, распавядае пра свёкра мастацтвазнаўца з ЗША Рэгіна Хідэкель. Ён лічыў, што яго галоўная задача - абараніць чалавека.
Хідэкель - ураджэнец Віцебска, вучыўся ў Марка Шагала і Казіміра Малевіча. Быў адным са стваральнікаў "УНОВИС" (аб'яднання "Сцвярджальнікі новага мастацтва"), па сутнасці першай лабараторыі, дзе мастакі-наватары шукалі новыя формы і сэнсы для новага часу.
У сярэдзіне 20-х гадоў мінулага стагоддзя, ужо будучы студэнтам Інстытута грамадзянскіх інжынераў, Хідэкель перажыў вялікую паводку ў тагачасным Ленінградзе. І прыдумаў горад на вадзе. А потым яшчэ горад на палях і "Аэрагорад".
"Гэты горад жыхары маглі б выкарыстоўваць як сховішча ў выпадку паводкі. Ён бы, як Ноеў каўчэг, падымаўся разам з вадой, а калі вада сыходзіла б, апускаўся. Выратаваць людзей - гэта была галоўная ідэя", - распавядае Рэгіна Хідэкель.
У Беларусі імя Лазара Хідэкеля вядома мастацтвазнаўцам, але мала што кажа абывацелю. Гэты год павінен змяніць сітуацыю.
Любімы вучань Шагала
Калі Марк Шагал ў 1973 годзе прыехаў у СССР, ён захацеў сустрэцца і з Лазарам Хідэкелем. Яны абодва былі родам з Віцебска, ім было што ўспомніць - калі Хідэкелю было 14 гадоў, ён прыйшоў запісвацца ў Віцебскую народную мастацкую школу. І, нягледзячы на ўзрост, яго ўзялі - як выключэнне.
"У іх не было прамой сувязі на працягу жыцця. Гэта было немагчыма. Але ў той прыезд ён захацеў з ім сустрэцца. І ён сказаў тады Лазару Маркавічу:" Лазар, ну чаму ты стаў архітэктарам, ты ж быў такі таленавіты мастак, ты быў адзін з лепшых маіх вучняў, а стаў архітэктарам", - распавядае Рэгіна Хідэкель.
Лазар Хідэкель сапраўды быў мастаком. Вучыўся жывапісу не толькі ў Шагала, але і ў Юдэля Пэна, і ў Мсціслава Дабужынскага. Але "УНОВИС", адным з актыўных удзельнікаў якога быў Хідэкель, прапаведаваў авангард. І менавіта з супрэматызмам - адным з напрамкаў авангарду - звязваюць перш за ўсё імя Хідэкеля.
"Існавала раней такое абывацельскае меркаванне, што авангардысты не валодаюць тэхнікай мастацтва - рабіць квадраты кожны можа. Але на самай справе гісторыя Хідэкеля і Віцебскай школы, гісторыя "УНОВИС" абвяргае гэта. На самай справе яны вучыліся мастацтву, вучыліся маляванню, жывапісу", - распавядае мастацтвазнаўца.
Пасля вайны ні Хідэкель, ні Шагал ў родны Віцебск ніколі не вярталіся. У 1973-м тэма паездкі Шагала ў Віцебск абмяркоўвалася, але ён адмовіўся.
"Цяпер людзі прыдумляюць розныя версіі, але тады ён сказаў: "Я вельмі хацеў бы паехаць у Віцебск. Але я баюся, што маё сэрца не вытрымае, калі ўбачу, што няма таго горада, у якім я вырас і ў якім я жыў. Ён выдатна разумеў, што падчас вайны гэты горад быў знішчаны..." - распавядае Рэгіна Хідэкель.
Па той жа прычыне, па словах мастацтвазнаўцы, не вяртаўся ў родны Віцебск і Хідэкель. Ён паехаў адтуль ў 1922-м. У далейшым праектаваў і будаваў пераважна для Ленінграда.
Убачыць Хідэкеля
Ідэя супрэматызму была ў тым, каб удасканаліць жыццё. На пачатку ХХ стагоддзя жыццё імкліва мянялася, супрэматысты спрабавалі адаптаваць чалавека да гэтых змяненняў.
"Ну як у гэты час вы маглі жыць з капітэлямі, насіць доўгія сукенкі, вялікія капялюшы і гэтак далей. Яны павінны былі пераапрануць свет. І іх задача была ў тым, каб знайсці гэтыя новыя формы свету. І ў архітэктуры, і ў вопратцы, і ў побыце. Стварыць зусім новы свет... Малевіч адмовіўся ад рэнесанснай перспектывы, на якой была пабудавана ўся гістарычная жывапіс. Новы жывапіс бачыў прастору не як адлюстраванне рэальнасці, а як адлюстраванне ўнутранай рэальнасці. Мастак мог выказваць ўсё: свой унутраны свет, філасофскія ідэі", - тлумачыць Регіна Хідэкель.
Убачыць архітэктара-супрэматыста Хідэкеля можна ў Санкт-Пецярбургу. Гэта, перш за ўсё, першы савецкі трохзальны кінатэатр "Масква" на Стара-Пецергофскім праспекце, ён лічыцца помнікам архітэктуры рэгіянальнага значэння. Хідэкель праектаваў школы, Ленінградскі інстытут грамадзянскіх інжынераў (ЛІГІ) і Гідраметэаралагічны інстытут на правым беразе Нявы.
Пра адзін з праектаў, які рэалізоўваўся ў 30-я гады пад Ленінградам, сям'я вядомага архітэктара распавяла ледзь падрабязней.
"У савецкай архітэктуры ёсць такое паняцце, як сацгарадок - такі будаваўся, да прыкладу, у Магнітагорску. Быў аб'яўлены конкурс, на які запрасілі выбітных архітэктараў сучаснасці. Там былі архітэктары з Баўхаўса (Вышэйшая школа будаўніцтва і мастацкага канструявання ў Германіі, 20-30- я гады ХХ стагоддзя), а таксама Ле Карбюзье (вядомы французскі архітэктар). І нічога з гэтага не выйшла. Гэта было пабудавана часткова і дрэнна. Гэта засталося ў гісторыі як няўдалы эксперымент. І дасканалым кантрастам з'яўляецца гэты сацгарадок Неўбудстрой, які пабудаваў Лазар Хідэкель, які толькі што скончыў архітэктурны інстытут. Гэта было стварэнне цэлага новага свету", - распавядае Рэгіна Хідэкель.
Ад таго рэалізаванага праекта ў вайну ацалела нямногае, а пасля вайны гарадок аднаўлялі ўжо без аглядкі на супрэматызм.
Прадбачыў будучыню
І ўсё ж самым неверагодным ў спадчыне Хідэкеля бачацца яго ідэі экалагічных гарадоў, праекты, у якіх бяспечна чалавеку і навакольнага асяроддзі. Ён яшчэ 100 гадоў таму прапаноўваў азеляняць дахі і будаваць гарады на палях, каб пазбегнуць падтапленняў і цунамі.
Зараз, калі тэма экалогіі ва ўрбаністыцы і будаўніцтве становіцца адной з ключавых, ідэі Хідэкеля выглядаюць не такімі ўжо фантастычнымі. Шэсць гадоў таму сям'я Лазара Хідэкеля заснавала спецыяльную прэмію і штогод уручае яе маладым архітэктарам за экалагічныя і інавацыйныя рашэнні.
"Гэта крыштальны прыз, у якім высечана кампазіцыя Лазара Хіэдкеля "Рассячэнне чорнага квадрата". Вы памятаеце, Малевіч стварыў "Чорны квадрат"- здавалася б, на гэтым ўсё скончана. Але Хідэкель сказаў яму: "Не, Казімір Малевіч, мы ваш квадрат рассячэм, і гэта будзе працягам", - распавёў сын Лазара Хідэкеля Марк.
Уручэнне прэміі адбудзецца ў суботу. Рэгіна Хідэкель прызналася, што яе ўразілі працы беларускіх архітэктараў, якія былі пададзеныя на конкурс. А Марк Хідэкель зрабіў камплімент Мінску: прызнаўся, што цяпер зразумеў, чаму яго бацька так усхвалявана ставіўся да прыроды.
"Калі я прыляцеў, убачыў узрушаюча дагледжаную зялёную краіну. Мы ехалі міма зялёных лугоў. Усё гэта ўзрушаюча. Усё гэта трэба захаваць і прымножыць. У нашым архіве шмат работ майго бацькі, дзе бачная гэта любоў да беларускай прыроды, прыроды як такой. Я ўбачыў , чаму гэтую прыгожую зялёную зямлю мы павінны захаваць. Таму мы і заахвочваем экалагічнае зялёнае мысленне", - патлумачыў Марк Хідэкель.
У лютым сям'я Хідэкель мае намер яшчэ раз вярнуцца ў Беларусь. У рамках святкавання 100-годдзя "УНОВИС" у Мінску адбудзецца першая персанальная выстава Лазара Хідэкеля, дзе будуць прадстаўлены каля сотні работ з архіва сям'і: эскізы касмічнага жылля, футурыстычныя планы "Гарады-сады", "Аэрагарады", "Аквагарады", а таксама унікальныя дакументы "УНОВИСА".
Уручэнне архітэктурнай прэміі, а таксама будучая выстава стануць толькі часткай праграмы, прымеркаванай да 100-годдзя віцебскага аб'яднання "УНОВИС" і вяртання ў Беларусь імя Лазара Хідэкеля.
"Мы верым, што вобраз Хіэекеля, чалавека, які не баяўся марыць і будаваць будучыню, паслужыць натхненнем для ўсіх нас і стане яшчэ адным брэндам нашай краіны. Гэта самае галоўнае, чаго мы чакаем ад гэтага праекта", - заявіла на прэс-канферэнцыі, якая анансуе мерапрыемствы, прысвечаныя 100-годдзю сусветна вядомага мастацкага аб'яднання "УНОВИС", адзін з ініцыятараў праекта, заснавальнік Цэнтра беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны Майя Кацнельсон.