Вялікая бітва за Днепр ў адным невялікім беларускім горадзе

Па ўспамінах відавочцаў, восенню 1943 года Днепр у раёне Лоева быў бурым ад крыві. Тут загінула больш за 12 тысяч савецкіх салдат і афіцэраў. Гэта больш за сённяшняе насельніцтва ўсяго Лоеўскага раёна. Карэспандэнты Sputnik Уладзімір Несцяровіч і Віктар Талочка з'ездзілі ў унікальны музей, прысвечаны толькі адной падзеі - бітве за Днепр.

Музей бітвы за Днепр. Горад Лоеў Гомельскай вобласці

Да восені 1943 гады немцы ад Нарвы да нізоўяў Дняпра выбудавалі так званы "Усходні вал". Сістэма эшаланаваная абароны размяшчалася галоўным чынам уздоўж рэк, на правым, высокім беразе: доты, дзоты, мінныя палі, траншэі ў некалькі шэрагаў. Гітлераўскае камандаванне лічыла, што гэта будзе непрыступны бар'ер на шляху наступаўшай Чырвонай Арміі. Тады ж Гітлер прамовіў фразу пра тое, што хутчэй Днепр пацячэ назад, чым рускія яго пераадолеюць.

"Тое, што адбылося ў раёне Лоева, называецца масавы гераізм. Нават немагчыма ўявіць, як гэта - фарсіраваць шырокую, магутную раку пад магутным абстрэлам ворага, а потым яшчэ лезці па крутых абрывах, урывацца ў акопы і біцца там да смерці", - дырэктар музея бітвы за Днепр Ксенія Сямашка вядзе нас ад стэнда да стэнда.

Дырэктар Музея бітвы за Днепр Ксенія Сямашка

Яна распавядае, што праз Днепр, шырыня якога ў асобных месцах дасягала семсот метраў, а глыбіня даходзіла да дзесяці, байцы перапраўляліся хто як мог: на самаробных плытах і лодках, трымаючыся за бярвёны, а то і проста за мяшкі і палаткі, набітыя саломай.

Пры дапамозе вось такіх няхітрых прыстасаванняў байцы перапраўляліся праз шырокі Днепр пад варожым агнём

"Пераплысці Днепр у прынцыпе вельмі цяжка, а тут яшчэ пад дзікім агнём. А потым яшчэ па зыбкім пяску бегчы трэба было. Ветэраны расказвалі, што пясок забіваўся ўсюды: у рот, вочы, вушы, у вінтоўкі і аўтаматы. Гэта таксама была напасць. А затым яшчэ фашыстаў з акопаў трэба было выбіць і ўтрымаць пазіцыі, якія часам пераходзілі з рук у рукі па некалькі разоў за суткі. Тут жах што рабілася. Тым больш велічны подзвіг вызваліцеляў нашай зямлі ", - кажа Сямашка.

Макет плыта, на якім байцы фарсіравалі Днепр

Пра музей, а дакладней, пра людзей, чые лёсы адлюстраваны ў экспанатах, Ксенія Уладзіміраўна гатова расказваць бясконца. Гісторыя вызвалення роднага Лоева ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў даўно ўжо перарасла з прафесійных абавязкаў у асабістую, вельмі блізкую для яе справу. Таму што дакранулася да лёсаў канкрэтных людзей, некаторых выняла з нябыту, дапамагла адшукаць іх сваякоў. І нават звычайная лыжка, на якой надрапана "Белоглазов" - для яе прадмет не нейкага абстрактнага чалавека.

Лыжка, знойдзеная праз 76 гадоў пасля гібелі чырвонаармейца Аляксея Белаглазава

Дарэчы, лыжку гэтую два гады таму знайшоў трактарыст, калі араў зямлю, прынёс у музей. Пошук даў вынік: Белаглазаў Аляксей Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1913 годзе ў Чарнігаўскай вобласці, прызваны з Мардовіі. Пахаваны ў вёсцы Малінаўка Лоеўскага раёна.

"Тут склалі свае галовы прадстаўнікі ці не ўсіх народаў Савецкага Саюза: рускія, украінцы, беларусы, грузіны, казахі, узбекі, таджыкі ... У наш невялікі гарадок раней прыязджалі людзі з усіх куткоў вялікай краіны. Потым усё радзей і радзей. Цяпер вось яшчэ гэтая пандэмія ... ", - наракае Ксенія Сямашка.

Менавіта тут, пры фарсіраванні Дняпра, першым Героем Савецкага Саюза сярод якутаў стаў Фёдар Папоў.

Як вынікае з архіўных дакументаў, Папоў у ліку першых пераправіўся на правы бераг у раёне вёскі Глушэц, заскочыў ў нямецкую траншэю, знішчыў 23 салдата і аднаго афіцэра. Затым захапіў ручны кулямёт і адкрыў агонь па фашыстах, якія пайшлі ў контратаку. У нейкі момант схапіўся з фрыцам у рукапашную, ну а потым і родная рота фарсіравала Днепр.

Фёдар атрымаў смяротнае раненне. Пахавалі яго ў Глушцы, а праз гады - у брацкай магіле на ўскраіне вёскі Дзяражычы.

Пад Лоевам загінуў першы Герой Савецкага Саюза з Якуціі Фёдар Папоў

Ксенія Сямашка распавяла, што ў Лоеў і ў Дзяражычы кожны год дабіраліся дэлегацыі з Якуціі. Дзеці і дарослыя ехалі ў аўтобусах за 9 тысяч кіламетраў для таго, каб ушанаваць памяць свайго знакамітага земляка.

"Апошні раз якуцкія школьнікі прыязджалі да нас у лістападзе мінулага года. Сярод іх была ўнучатая пляменніца Фёдара Кузьміча Папова. На магіле яна проста расплакалася. Гэта было вельмі шчыра і кранальна", - распавядае дырэктар музея.

Ксенія Уладзіміраўна ўжо шмат гадоў вядзе пошукавую працу: перапісваецца з архівамі, музеямі, ваенкаматамі. Кажа, што зараз гэтым займацца стала нашмат прасцей: многія дакументы, у тым ліку раней засакрэчаныя, пачалі выкладваць у інтэрнэт. Праўда, адшукаўшы чарговага героя, яна ніколі не спяшацца цешыцца - жыццё навучыла: трэба ўсё правяраць і пераправяраць самым дбайным чынам.

Паводле яе расказаў, у Лоеў з Масквы некалькі гадоў запар наведваўся Алег Наскоў. Шукаў свайго загінулага дзядзьку - Яфіма Фроймавіча Клеймана. Але нешта ў яго з дадзенымі не супадала: па адных звестках атрымлівалася, што дзядзька загінуў на левым беразе, па іншых - на правым.

"Можна было меркаваць, што Днепр фарсіравалі дзясяткі, а то і сотні Івановых Іванаў Іванавічаў, але, каб два Яфіма Фроймавіча Клеймана? Пошукі паднеслі нам сюрпрыз: іх дакладна было два! Толькі адзін ураджэнец Масквы, а другі - Варонежскай вобласці. Адзін спачывае на ўкраінскай тэрыторыі, другі - у Лоеве. Пляменнік затым яму на могілках помнік паставіў ", - успамінае Ксенія Сямашка.

З асаблівай цеплынёй распавядае яна пра перапіску з Барысам Мікалаевічам Маліноўскім - член-карэспандэнтам НАН Украіны, доктарам тэхнічных навук, прафесарам, франтавіком.

Музейныя работнікі даведаліся, што Барыс Мікалаевіч вызваляў Лоеў, напісалі яму ліст па электроннай пошце. Ён адказаў маментальна. Завязалася перапіска. Ветэран адправіў у дар музею свае кнігі з успамінамі пра вайну.

З апошняй працай, якую Барыс Мікалаевіч назваў "Асобы вайны. 1941-1945" звязаная цікавая гісторыя. У пасляслоўі напісана, што да стварэння альбома пра сустрэчы з аднапалчанамі франтавіка падштурхнуў ліст з маленькага беларускага горада Лоеў. Але дапісаць кнігу ён так і не паспеў: за яго гэта зрабіла жонка і дзеці: Барыс Мікалаевіч памёр 13 лістапада 2019 года, на 99-м годзе жыцця.

Апошняя кніга, якую ў дар музею накіраваў франтавік, удзельнік вызвалення Лоева Барыс Маліноўскі

"Калі мы атрымалі гэтую кнігу, я яшчэ нічога не ведала пра смерць Барыса Мікалаевіча, але калі прачытала пра гэта ў інтэрнэце, і потым выявіла прысвячэнне нашаму музею, рыдала наўзрыд.

Як быццам роднага і вельмі блізкага чалавека страціла. Хоць мы нават ні разу не бачыліся. А потым падумала: калі такія кнігі з'яўляюцца, калі мы знаходзім сапраўдных герояў і пакідаем памяць пра іх, значыць, нешта ў гэтым жыцці робім карыснае, правільнае ", - дзеліцца Ксенія Сямашка.

А яшчэ яна з зачараваннем распавядае пра Афанасія Гаўрылавіча Шклярава. Ён не ваяваў, пацаном яшчэ быў, але пасля вайны заняўся пошукавай працай, увекавечваў памяць аб загінуўшых пры вызваленні Лоеўшчыны.

У вёсцы Дзяражычы яго ведае кожны. Прывыклі: калі дэлегацыя ці журналісты, то гэта да Афанасія. Яму ўжо 92 гады, але трымаецца бадзёра, жыва успамінае перажытае ліхалецце.

Афанасій Гаўрылавіч Шкляраў

Распавядае, што пакуль працаваў у Гомельскім рачным порце на свае грошы, а таксама пры дапамозе энтузіястаў, усталяваў некалькі мемарыялаў. Адзін у вёсцы Глушэц - у памяць аб Героях Савецкага Саюза - байцах 81-й стралковай дывізіі, якія фарсіравалі Днепр у кастрычніку 1943-га. Другі - у роднай вёсцы Дзяражычы. Прысвяціў яго землякам, жыцці якіх забрала крывавая вайна.

У порце па яго ініцыятыве ўсталявалі мемарыяльную дошку ў гонар рачнікоў, якія загінулі на фронце.

Узгадала Ксенія Сямашка, як Афанасій Гаўрылавіч напісаў у Акцюбінскую вобласць, што ў раёне вёскі Глушэц загінуў Герой Савецкага Саюза Ідрыс Ургенішбаеў, маўляў, можа адшукаецца хто з родных. І яны знайшліся. Як высветлілася, сваякі Ідрыса не ведалі, дзе пахаваны герой: у пахаванку закралася недакладнасць.

У 2015 годзе ў Лоеў з Казахстана дабралася яго нявестка. Сказала, што напярэдадні цесць з’явіўся ёй у сне і паскардзіўся, што зусім яго забыліся. Кінуўшы ўсе справы і забыўшыся пра ўсе болькі, яна разам з праўнукам адправілася ў няблізкі шлях. А ўжо тут адшукала Афанасія, доўга абдымалася з ім, плакала.

Дырэктар музея называе Афанасія Гаўрылавіча сваім настаўнікам, просіць прачытаць вершы пра вайну. Яго ўласныя. Можа, і не ўсё добра ў іх з рытмам, памерам і рыфмай, але ад душы, ад вялікага сэрца. Ёсць там і такія радкі:

Стоит солдат на пьедестале,

Стоит, колено преклонив.

Его друзья здесь жизнь отдали,

От ига нас освободив.

Он Сталинграда до Днепра

Прошли с тобой твои друзья

И пали здесь, освобождая,

Людей от нечисти спасая…

З Дзяражычаў у Лоеў вяртаемся моўчкі. Перад растаннем дырэктар музея сказала, што больш за ўсё яе хвалюе, калі сустракае ў архіўных дакументах запісы аб тым, што паведамленне пра смерць чырвонаармейца не было накіравана родным. Гэта значыць, што ніткі сувязяў паміж жывымі і мёртвымі былі абарваны. У тым, каб паспрабаваць іх адшукаць, яна і бачыць свой абавязак. Як бы высакамоўна гэта не гучала.

Асабістыя рэчы Героя Савецкага Саюза, ураджэнца Лоева Аляксея Васільевіча Казлова

За мужнасць і гераізм, праяўленыя пры штурме "Усходняга вала" у Лоеўскім раёне, Героямі Савецкага Саюза сталі 365 чалавек. 45 - пасмяротна.

На тэрыторыі раёна пахавана 11 635 воінаў, якія загінулі пры яго вызваленні.