Баі пад Смаргонню: як выглядаюць рэстаўрыраваныя бліндажы Першай сусветнай

Першая сусветная вайна, якая пачалася 1 жніўня 1914 года, да жыхароў Смаргоні прыйшла 14 верасня 1915-га, калі больш за 16 тысяч чалавек на працягу трох гадзін эвакуіравалі з горада. Нечаканае наступленне немцаў паставіла перад камандаваннем расійскай арміі няпростую дылему, як быць з мірным насельніцтвам горада, да якога імкліва набліжаліся немцы.

Рашэнне аб эвакуацыі адыграла злы жарт. Пасля вайны назад вярнулася крыху больш за сто мясцовых. Зараз рэдкі гараджанін у Смаргоні можа назваць сябе карэнным жыхаром.

Так атрымалася, што памяць пра Першую сусветную вайну, якую ў савецкі час інакш як імперыялістычнай не называлі, збіраюць па крупінках энтузіясты. Як у Смаргоні спрабуюць аберагаць гісторыю, даведаўся карэспандэнт Sputnik Станіслаў Андросік.

У баях пад Смаргонню ўдзельнічала вялікая колькасць салдат, з боку як расійскай арміі, так і нямецкай. Больш 800 герояў удастоіліся гонару стаць кавалерамі Георгіеўскага крыжа, былі сярод іх і будучыя савецкія маршалы.

Немцы адступілі толькі ў 1917 годзе пасля таго, як у невялікім мястэчку Солы было падпісана перамір'е, якое фактычна паклала канец вайне на Усходнім фронце.

Зараз, праз стагоддзе, гісторыкі ўсё яшчэ не могуць злічыць агульную колькасць тых, хто прыняў удзел у баях пад Смаргонню, таму што абедзве арміі практыкавалі ратацыю салдат, якія проста фізічна і псіхалагічна былі выматаныя.

Першая сусветная пакінула мноства могілак вакол Смаргоні, але, як распавёў галоўны захавальнік фондаў Смаргонскага гісторыка-краязнаўчага музея Павел Картавік, "вялікая іх частка пасля заканчэння вайны была знішчана".

Паводле яго слоў, гэта рабілася для таго, каб павялічыць плошчу зямель пад апрацоўкай - спачатку пасля зямельнай рэформы ў Польшчы, а потым ужо для савецкіх калгасаў.

"Тады гэтыя могілкі, на жаль, знішчаліся. Што рабілася тады з пахаваннямі, я вам дакладна сказаць не магу. Ніякіх дакументаў на гэты конт не захавалася", - прызнаўся Павел Картавік.

Пры гэтым ён сказаў, што, выкарыстоўваючы дакументы Расійскага ваенна-гістарычнага архіва, музейшчыкі прыходзілі ў пустое поле, дзе проста нічога не засталося ад пахаванняў стогадовай даўнасці.

"У 2007 годзе 52-і батальён праводзіў пошукавыя работы, каб вызначыць дакладную дыслакацыю жаночага батальёна Марыі Бачкаровай. Праца, нягледзячы на ​​дакладна названыя каардынаты пахаванняў, завяршылася няўдачай", - канстатаваў галоўны захавальнік.

У гады Першай сусветнай вайны ў расійскую армію запісвалася мноства добраахвотнікаў, сярод іх апынулася і нямала жанчын. Для іх была нават створана спецыяльная "Першая жаночая ваенная каманда смерці Марыі Бачкаровай". Цікава, што сама Марыя Бачкарова стала не толькі адной з першых жанчын, якія ўдастоіліся афіцэрскага звання паручнік, але і прататыпам гераіні фільма "Батальён".

Павел Картавік распавёў, што атрад Марыі Бачкаровай знаходзіўся ў ваколіцах так званага Багушэўскага лесу, што непадалёк ад Смаргоні.

"Цяпер ёсць вёска Багушы, а каля яе Свята-Увядзенскі жаночы манастыр. Непадалёк ад гэтага манастыра і знаходзіліся перадавыя пазіцыі рускіх войскаў", - удакладніў гісторык.

Атрад пад камандаваннем Марыі Бачкаровай прымаў удзел у баях ўсяго тры дні, з якіх два яны чакалі, калі артылерысты скончаць абстрэл немцаў. На трэція суткі жаночы атрад удзельнічаў у атацы і панёс страты.

"Пасля гэтага іх знялі з баявых пазіцый і адвезлі на конях у Маладзечна. Адтуль на цягніку іх адправілі ў Пецярбург", - сказаў Павел Картавік.

У Смаргоні ўжо некалькі гадоў узводзяць мемарыял па лініі супрацьстаяння расійскай і нямецкай арміі. На думку мясцовага гісторыка, гэты помнік вельмі патрэбны, бо тэма Першай сусветнай вайны стала вяртацца з небыцця.

"Устанаўленне помніка стала справай неадкладнай. У 2007 годзе было прынята рашэнне аб узвядзенні мемарыяла ў Смаргоні. Ужо ў 2009 годзе быў завершаны конкурс на эскіз комплексу. У 2014 годзе гэты мемарыял быў адкрыты", - нагадаў галоўны захавальнік фондаў.

У баях пад Смаргонню немцы выкарыстоўвалі атрутны газ супраць расійскай арміі. Нядзіўна, што менавіта Смаргонь стала тым месцам на Усходнім фронце, дзе рускія салдаты ўпершыню выкарысталі процівагаз.

Сёння ў Смаргонскім музеі ўсяго два невялікіх стэнда, прысвечаных падзеям вайны, якая пракацілася цяжкім катком па горадзе. Павел Картавік прызнаецца, што тыя нешматлікія экспанаты, якія ёсць у музеі, перадалі мясцовыя жыхары.

Атрымліваецца, што мясцовы музей не мае магчымасці праводзіць пошукавыя экспедыцыі, а знаходкі, якія робяць ваенныя з пошукавага батальёна, папаўняюць калекцыю музея міністэрства абароны.

Адным з нешматлікіх энтузіястаў у маленькім беларускім горадзе, якія займаюцца рэканструкцыяй падзей часоў вайны і захаваннем памяці пра яе, стаў Ігар Паўлаў.

Цікава, што нарадзіўся і вырас ён у Расіі і доўгі час жыў у Самары. Сябе ён называе 131-м жыхаром Смаргоні, які вярнуўся на родную зямлю.

Ігар Паўлаў кажа, што ў яго адбылася пераацэнка каштоўнасцей, калі ён даведаўся, што яго прадзед удзельнічаў у абароне беларускага горада. Так яму прыйшла ў галаву ідэя стварыць невялікую групу энтузіястаў, якія рэканструююць гісторыю Першай сусветнай вайны - "Смаргонь франтавая".

"Цяпер на мне форма 533-га Новамікалаеўскага стралковага палка, які фарміраваўся ў Сібіры. Я сам па веравызнанні каталік, а цэнтр каталіцызму там - Новасібірск. Тут, пад Смаргонню крывёю сібіракоў палітая зямля", - растлумачыў сваю цікавасць рэканструктар.

Пры гэтым Ігар Паўлаў асабліва падкрэсліў, што ён не з ліку людзей, якія яшчэ не нагуляліся ў вайну. "Мы займаемся музеефікацыяй гераічных фактаў з гісторыі рускай імператарскай арміі, дзе былі і подзвігі, і самаадданыя ўчынкі", - адзначыў ён.

У цяперашні час Ігар Паўлаў з аднадумцамі займаецца папулярызацыяй подзвігаў, учыненых расійскімі салдатамі на Залатой горцы.

У гады Першай сусветнай вайны гэта была вышыня 72,9, дзе знаходзілася нямецкая артылерыя, а цяпер гэта ўскраіна Смаргоні і, па сутнасці, густы лес.

Менавіта тут і здарыўся адзін з гераічных эпізодаў абароны горада. Цяпер пра гэта сведчаць тры глыбокія варонкі на тым самым месцы, дзе калісьці была вышыня.

"Нашы прадзеды за 500 метраў ад пярэдняга краю абароны сышлі на 8 метраў пад зямлю. Там яны пачалі рыць падкоп і тунэль да нямецкай артылерыі. Паклалі туды два вагона брэзантавай выбухоўкі і падарвалі артылерыю 3 ліпеня 1916 года".

Прычым расійскія сапёры капалі цэлы месяц, выносілі грунт па начах у мяшках і маскіравалі, каб немцы не здагадаліся аб тым, што адбываецца.

На Залатой горцы рускія салдаты выкарыстоўвалі і першыя процівагазы. Спачатку гэта была так званая "маска Зяленскага", якая прадстаўляла сабой павязку, прасякнутую адмысловым саставам, а ўжо потым пайшлі сапраўдныя процівагазы.

"Самая першая руская газавая атака таксама была менавіта там, у верасні 1916 года. Мы аднавілі фрагмент рускай траншэі, дзе былі размешчаны газавыя балоны", - распавёў Ігар Паўлаў.

У савецкі час гісторыя Першай сусветнай вайны была непапулярна, а жыхароў Смаргоні ўжо нічога не звязвала з ваеннымі падзеямі. Тады Залатая горка стала паступова ператварацца ў звычайную гарадскую звалку.

"Для мяне было крыўдна, што месца, дзе нашы прадзеды сядзелі ў акопах, фактычна ў балоце і кармілі вошай, ператвараецца ў сметнік. Калі мы з аднадумцамі ўзяліся за гэта месца, у нас з'явіліся цяжкасці", - успамінае рэканструктар.

Паводле яго слоў, пасля таго, як было прыбрана ўсё будаўнічае і бытавое смецце з траншэй на Залатой горцы, за пашкоджанне ляснога покрыва яму налічылі штраф у 15 тысяч долараў.

Толькі каб ачысціць варонку на месцы вышыні, якую займалі нямецкія артылерысты, давялося вывезці восем лесавозаў буралому, які назапасіўся за стагоддзе.

Дапамога нечакана прыйшла ад сталічных чыноўнікаў, да якіх падчас прыёму грамадзян і звярнуўся Ігар Паўлаў. Пытанне з выплатай штрафу знялося сам сабой.

Зараз у планах у Ігара Паўлава ўстаноўка помніка Марыі Бачкаровай, прычым яму ўжо ўдалося заручыцца падтрымкай Ігара Угольнікава, які быў прадзюсерам стужкі пра жаночы батальён, і актрысы Марыі Аронавай, якая выканала галоўную ролю ў ім.

Зараз на Залатую горку "Смаргонь франтавая" арганізоўвае экскурсіі для турыстаў, сярод якіх ёсць і рускія, і нават немцы, беларусы таксама праяўляюць цікавасць, але пакуль невялікую.

На жаль, значна больш гэты ваенна-гістарычны аб'ект пряцягвае "чорных капальнікаў". Ігар Паўлаў распавёў, што мясцовыя жыхары лавілі на гэтай справе прыезджых з Брэста, Мінска і нават Расіі.

"Кіроўцы аўтобусаў распавядалі пра выпадкі, калі немцы прыязджалі з картамі", - дадаў рэканструктар. Паводле яго слоў, была нават ідэя ўстанавіць камеры фотафіксацыі.

Грошы Ігар Паўлаў спрабаваў сабраць пры дапамозе краудфандынга, але беларусы не падтрымалі рублём, і ад ідэі прыйшлося адмовіцца. Цяпер пасля ўстаноўкі крыжоў на Залатой горцы самі мясцовыя жыхары з вялікай павагай ставяцца да гэтага месца і праганяюць "чорных капальнікаў", якіх не спыняе нават новы, больш строгі закон.

"Крыўдна, калі ты памёр, а нейкі чалавек будзе рыць тваю магілу, каб дастаць пярсцёнкі або залатыя зубы. Як да гэтага можна ставіцца?" - задаў рытарычнае пытанне арганізатар "Смаргоні франтавой".