Забіць Кубе, або Як стаць асабістым ворагам Гітлера ў 22 гады

22 верасня 1943 года гаўляйтэр Беларусі Вільгельм Кубе быў забіты мінай, якая выбухнула ў ягоным ложку. Непасрэднымі ўдзельнікамі аперацыі былі тры савецкіх дзяўчыны. У гэтым годзе адной з іх споўнілася б 100 гадоў.

Sputnik вырашыў успомніць, як атрымалася ажыццявіць на акупіраванай тэрыторыі гэтакую складаную дыверсійную аперацыю і як 22-гадовая мінская студэнтка стала асабістым ворагам фюрэра.

Вільгельм Рыхард Паўль Кубе нарадзіўся 13 лістапада 1887 года ў Глогове, Польшча. Скончыў гуманітарную гімназію пры Берлінскім універсітэце па спецыяльнасці "гісторыя і права". З 1927 года быў у Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі.

Пісаў п'есы і артыкулы, прычым калі драматычныя творы Кубе лічыліся пасрэднымі, то артыкулы былі высока ацэнены паплечнікамі па партыі, паколькі сярод асноўных тэм антысеміта Кубе былі чысціня расы і неабходнасць знішчэння ўсіх неарыйцаў.

Першае дзесяцігоддзе ў партыі Вільгельм Кубе хутка падымаўся па партыйнай лесвіцы: у 1928 годзе ён гауляйтер Остмарка, у 1933 - Курмарка, што ўтварыўся ў выніку злучэння Отсмарка з Брандэнбургам, і ў гэтым жа годзе - обер-прэзідэнт Брандэнбурга. У 1933 займаў пасаду обер-прэзідэнта Пагранічнай маркі Позен-Заходняй Прусіі і, уступіўшы ў СС, стаў оберфюрэрам. Паралельна Кубе быў дэпутатам Рэйхстага і лантага Прусіі, а таксама актывістам многіх арганізацый.

Прасоўваўся па кар'ернай лесвіцы Кубе дзякуючы інтрыгам. Але ў 1936 годзе яго спосаб даў збой. Кубе пачаў распаўсюджваць чуткі пра тое, што цешча начальніка штаба намесніка Гітлера Марціна Бормана нібыта яўрэйка. Такім чынам хітры драматург спрабаваў атакаваць самага Бормана, які да таго часу стаў зачышчаць верхавіну кіраўніцтва партыі ад старых кадраў. Чуткі не пацвердзіліся, затое выявіліся масавыя эпізоды атрымання хабару Вільгельмам Кубе і перавышэння ім паўнамоцтваў.

Адразу ж пасля гэтага Кубе пазбавілі ўсіх пасад і прымусілі выйсці з СС, але дэпутатам ён заставаўся да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Пасля нападзення на Савецкі Саюз вышэйшае кіраўніцтва партыі вырашыла аддаць у яго веданне Генеральны камісарыят "Беларутэнія".

Кубе пагадзіўся. І адразу ж пасля яго прызначэння ў жніўні 1941 года ў Мінску адбыўся адзін з самых буйных яўрэйскіх пагромаў: загінулі амаль пяць тысяч чалавек, а ў лістападзе гэтага ж года загінулі яшчэ каля 12 тысяч яўрэяў.

Пры Кубе на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі 260 канцлагераў, 14 з якіх былі дзіцячымі. Дзяцей выкарыстоўвалі ў якасці донараў крыві для нямецкіх салдат. Праводзіліся пастаянныя карныя аперацыі, падчас якіх знішчаліся цэлыя вёскі. Пры гэтым Вільгельм Кубе спрабаваў іграць з беларускім нацыянальным рухам і насельніцтвам краіны, дазваляючы традыцыйныя святы і сцвярджаючы, што, вызваліўшыся ад улады бальшавікоў, Беларусь пачне развівацца, як самастойная краіна.

Надзея Траян нарадзілася 24 кастрычніка 1921 года ў Дрысе (цяпер Верхнядзвінск) Віцебскай вобласці. Перад пачаткам вайны паступіла ў Мінскі медыцынскі інстытут.

Пасля акупацыі Беларусі выйшла распараджэнне: усе грамадзяне старэйшыя за 16 гадоў павінны быць працаўладкаваны, інакш ім пагражае канцлагер. Дзякуючы добраму веданню нямецкай мовы, камсамолка Траян уладкавалася перакладчыцай да дырэктара канторы па торфаперапрацоўцы, якая знаходзілася ў Смалявічах.

Вечарамі Надзея слухала па радыё, якое ёй удалося схаваць, зводкі Саўінфармбюро, запісвала іх ад рукі і распаўсюджвала сярод працоўных.

"Мама шукала магчымасць сысці ў партызаны. Яна ведала, што побач з горадам дзейнічае партызанскі атрад, але, як выйсці на партызан, не ўяўляла", - успамінаў сын Надзеі Траян Аляксей Карацееў.

Траян меркавала, што яе сяброўка па медінстытуце звязана з партызанамі, але тая баялася што-небудзь расказваць. Дапамог Надзеі выпадак.

Траян падслухала размову начальніка канторы аб тым, што мясцовыя калабарацыяністы абяцалі паказаць немцам, дзе знаходзіцца партызанская база, і тыя сталі рыхтаваць буйную аперацыю супраць партызан. Надзея пабегла да сяброўкі, каб папярэдзіць яе.

"Мы абняліся, і сяброўка адправіла ў атрад брата. Партызаны пакінулі базу, пакінуўшы немцам толькі пажарышча на месцы свайго лагера", - дзялілася ўспамінамі Надзея Траян.

Пасля гэтага выпадку Траян атрымала запрашэнне сустрэцца з камандзірам партызанскага атрада Якавам Васіленкам. Пасля гутаркі з ім Надзеі прапанавалі застацца ў Смалявічах у якасці разведчыка.

Многія адзначалі, што ў Надзеі Траян быў талент наладжваць кантакт з людзьмі. Траян настолькі добра знаходзіла да людзей падыход, што ёй нават атрымалася ўгаварыць аднаго з ахоўнікаў канцлагера ў Мінску, каб той перадаў зняволеным медыкаменты і ежу, якія яна прыносіла. У Смалявічах жа Траян здабывала інфармацыю для партызан і выпісвала на іх пропускі ад імя канторы па торфаперапрацоўцы.

Па наводцы Траян партызанам удалося разграміць чыгуначную станцыю: дзяўчына сабрала дадзеныя аб сістэме аховы, размяшчэнні пастоў і вышак, а таксама ўдакладніла, на якія менавіта пуці падаваліся саставы са зброяй, боепрыпасамі і харчаваннем. Дзякуючы яе інфармацыі партызаны разграмілі станцыю практычна без страт.

З часам заставацца ў Смалявічах для Надзеі стала небяспечна, паколькі начальства ў любы момант магло выявіць велізарны перарасход бланкаў для пропускаў, а таксама задацца пытаннем, куды пастаянна адлучаецца перакладчыца.

1 траўня 1943 года яна ўжо знаходзілася ў партызанскім атрадзе "Бура", гэта значыць фактычна стала рэзідэнтам разведвальна-дыверсійнай групы НКУС.

За час гаўляйтэрства Кубе ў Беларусі было праведзена мноства пакаранняў смерцю і паліцэйскіх аперацый. Ацаніўшы яго дзейнасць, савецкае кіраўніцтва дало загад знішчыць камісара. У ліквідацыі Кубе было паралельна задзейнічана 12 спецгрупп.

Адзін з замахаў на Кубе вырашылі зладзіць 6 верасня 1943 года, калі гаўляйтер павінен быў прысутнічаць на бяседзе ў сталовай-казіно беларускага кіравання СД. Перад візітам гаўляйтэра група сапёраў праверыла сталовую і далажыла, што яна "чыстая", але Кубе не спяшаўся на банкет. У будынку прагрымеў выбух, у выніку якога загінулі некалькі дзесяткаў высокапастаўленых чыноў СД і нямецкай адміністрацыі.

Яшчэ адзін замах на гаўляйтэра павінны былі здзейсніць падчас "Дажынак", якія праводзілі ў Смалявічах з адабрэння акупацыйных улад. На свяце, па звестках Надзеі Траян, якая ўдзельнічала ў распрацоўцы плана па знішчэнні гаўляйтэра, збіраўся прысутнічаць Кубе. Па плане некалькі байцоў павінны былі закідаць будынак управы бутэлькамі з запальнай сумессю, калі туды ўвойдзе гаўляйтэр.

На свята сагналі мноства людзей, таму заняць свае пазіцыі партызанам не склала працы, але Кубе на свята так і не прыехаў.

Яшчэ адзін няўдалы замах на камісара быў зімой, калі партызаны праз сваіх людзей даведаліся, што ён у кампаніі высокапастаўленых чыноўнікаў павінен адправіцца на паляванне ў Ляхавіцкі лес. Па дарозе, недалёка ад вёскі Мукшыцы, партызаны зладзілі засаду, у выніку якой загінулі 10 вышэйшых афіцэраў і членаў акупацыйнай адміністрацыі, сярод якіх быў і гаўпткамісар Баранавічаў групэнфюрэр Фрыдрых Фенс. Знішчыць Кубе не ўдалося, паколькі ў апошні момант ён адмяніў паездку, але пра гэта падполле папярэдзіць партызан не змагло.

22 чэрвеня 1943 года Кубе збіраўся ў тэатр на прадстаўленне ў гонар двухгоддзя "Вызвалення Беларусі ад бальшавіцкай улады". Падпольшчыкі заклалі пад сцэнай магутную бомбу, якая павінна была знішчыць увесь будынак тэатра. Прагрымеў выбух, загінула шмат людзей, акрамя самога Кубе, які адмяніў у апошні момант візіт у тэатр.

З-за няўдалых замахаў гаўляйтэр атрымаў мянушку "Шчасліўчык Вільгельм", а кіраўніцтва партызан зразумела, што трэба мяняць тактыку замахаў на гаўляйтэра.

Партызаны зразумелі, што замах павінен здзейсніць хтосьці з набліжаных да гаўляйтэра людзей. Пошукам адпаведнага чалавека занялася Надзея Траян. Пасля назірання за рэзідэнцыяй высветлілася, што адзіным чалавекам з абслугі, хто мае права выходзіць у горад, з'яўляецца хатняя работніца Кубе - Алена Мазанік.

На працягу трох тыдняў Траян штодня па вечарах сустракалася з Мазанік і паволі схіляла дзяўчыну да думкі пра замах. Сама Надзея называла гэтыя сустрэчы не вярбоўкай, а сяброўскімі размовамі.

Як успамінала Алена Мазанік, яна была не супраць замаху, але хацела, каб загінуў не толькі гаўляйтэр, але і як мага больш генералаў, якія перыядычна наведвалі яго дом. Аднак вырашана было спыніцца толькі на Кубе.

Паралельна з Надзеяй Траян аперацыю прапрацоўвала сувязная партызанскіх атрадаў Марыя Осіпава, якая ў канцы вярбоўкі таксама сустрэлася з Аленай Мазанік. Тая згадзілася ўдзельнічаць у аперацыі пры ўмове, што партызаны эвакуіруюць яе блізкіх у дзень замаху.

Пры распрацоўцы плана разглядалася некалькі варыянтаў: спачатку меркавалі атруціць Кубе, але ад гэтай думкі адмовіліся, паколькі чарговасць прыёмаў ежы ў доме была нестабільнай і замест гаўляйтэра маглі атруціцца жонка і дзеці. Тады вырашана было яго падарваць.

21 верасня 1943 года Надзея Траян выйшла з размяшчэння партызанскай брыгады з бомбай у скрынцы з-пад торта. За суткі да гэтага з атрада разведупраўлення Чырвонай арміі яшчэ адну бомбу вынесла Марыя Осіпава: схавала ў кошык, накрыўшы зверху ягадамі.

Марыі пашанцавала: пост палявой жандармерыі парушыў інструкцыі і прапусціў яе практычна без дагляду, паколькі атрымалася адцягнуць увагу немцаў смажанай курыцай.

Першай Алене Мазанік даставіла бомбу Марыя Осіпава. Праверыўшы прыладу, дзяўчыны выявілі, што запал занадта шчыльна сядзіць у адтуліне, таму яго прыйшлося павялічваць нажніцамі.

На наступную раніцу Алена Мазанік загарнула міну ў хустку, якая нібыта прызначалася для падарунка жонцы Вільгельма Кубе, і накіравалася ў рэзідэнцыю. Яе практычна не абшуквалі.

У доме Мазанік хутка прайшла ў спальню гаўляйтэра (ён спаў асобна ад жонкі і дзяцей), паклала міну пад матрац і ўстанавіла хімічны таймер, пасля чаго, спаслаўшыся на рэзкі зубны боль, пакінула рэзідэнцыю.

Выбух прагрымеў у 0:40 22 верасня 1943 года. Гаўляйтэр Беларусі Вільгельм Кубе загінуў на месцы, яго блізкія пры гэтым не пацярпелі.

На наступны пасля замаху дзень у Мінску прайшлі затрыманні ўсіх дзяўчат і жанчын, якіх дастаўлялі ў СД.

Надзея Траян даведалася пра замах, калі везла бомбу для Мазанік на веласіпедзе. Толькі цудам дзяўчыне ўдалося абысці блокпасты і сысці да партызан.

Вельмі хутка Надзею Траян, Марыю Осіпаву і Алену Мазанік пераправілі самалётам у Маскву, дзе восенню ім прысвоілі званне Героя Савецкага саюза, а ў Германіі абвясцілі асабістымі ворагамі Рэйха.