Дзесяць гадоў таму ва Украіне адбыўся дзяржпераварот, які для часткі краіны абярнуўся грамадзянскай вайной. Пра тое, як гэта пачыналася, карэспандэнту Sputnik Беларусь распавёў былы ўкраінскі грамадзянін, а зараз расіянін – аналітык Іван Лізан.
Пачатак
Як адзначае субяседнік, майданныя падзеі – лагічны працяг усёй папярэдняй палітычнай гісторыі Украіны. Калі ж казаць менавіта пра Еўрамайдан, то ён пачаў раскручвацца не ў лістападзе 2013-га, а ў кастрычніку. Тады праходзілі студэнцкія пратэсты.
Яшчэ раней, у лістападзе-снежні 2010 года, быў адзін з прадвеснікаў буйнога майдана – "Падатковы майдан". Мітынгі праходзілі ў Кіеве і іншых буйных гарадах. Часткова пратэстуючыя грамадзяне дабіліся свайго, што стала своеасаблівым прэцэдэнтам.
Прайшло прыкладна паўгода, і ў 2011-м Украіну ахапілі іншыя пратэсты – супраць пенсіённай рэформы. Асаблівага поспеху пратэстуючыя тады не дабіліся. Закон, які прадугледжвае паэтапнае павышэнне пенсіённага ўзросту для жанчын з 55 да 60 гадоў, быў прыняты.
Гэта значыць абстаноўка напальвалася паступова, а да таго ж, да 2013 года наспелі сур’ёзныя супярэчнасці паміж элітамі, адзначае Іван Лізан. Так, украінскія алігархі былі незадаволены ўзвышэннем адной групоўкі – выхадцаў з Данецка на чале з Віктарам Януковічам.
"Спачатку гэта (Еўрамайдан - Sputnik) была ўнутраная справа Украіны. Да таго ж на першым этапе Еўрамайдану пратэсты былі ў Кіеве, а я жыў у Адэсе на той момант, і падзеі ў Кіеве практычна нікога акрамя саміх кіяўлян не закраналі", - кажа субяседнік.
Усё змянілася пасля разгону студэнцкіх пратэстаў, бо тады ў Кіеў прыехалі групы зацятых нацыяналістаў. Яны былі настроены радыкальна і ішлі на больш сур’ёзныя сутыкненні з сілавікамі, успамінае Лізан.
Прадчуванне
Эксперт адзначае, што менавіта тады зразумеў, што "ўсё ідзе па найгоршым сцэнарыі".
"1 снежня 2013 года я напісаў пост ў сацсетках аб тым, што мы ляцім на ўсіх парах да грамадзянскай вайны і да распаду краіны. Як бачыце, гэта спраўдзілася", - адзначае ён.
У 2013 годзе Іван Лізан вучыўся ў аспірантуры ў Адэсе па спецыяльнасці "паліталогія". Адначасова з гэтым працаваў у медыя-сферы, часам выступаў на тэлебачанні. Падчас эфіру на адным з адэскіх каналаў Лізан заявіў, што Віктар Януковіч вядзе няправільную палітыку, якая, у тым ліку, можа дрэнна скончыцца для самога кіраўніка дзяржавы.
Пасля таго як Лізан даў такую адзнаку, яго выклікала ўніверсітэцкае начальства і паставіла пытанне рубам: журналістыка ці аспірантура.
"Я тады вызначыўся, але казаць пра гэта не стаў, проста кінуў аспірантуру, і мяне ўжо вясной 2014 года адтуль выключылі. Аспірантура страціла ўсялякі сэнс. Грошы я ўжо зарабляў у журналістыцы. Ды і потым, я б не змог скончыць кандыдацкую пра ўкраінскі парламент і ўплыў на яго алігархічных груп і празаходніх структур у той сітуацыі па палітычных прычынах. Універсітэтам кіравалі "рэгіяналы", а ўладу ў краіне ўзялі "майданаўцы", успамінае субяседнік.
Амаль вайна
Пасля таго, як у Кіеве набраў абароты маштабны Еўрамайдан, звязаны з ім рух пратэстаў стаў пранікаць у рэгіёны. У Адэсе спачатку гэта не было прыкметнай з’явай. Былі невялікія зборышчы каля знакамітага помніка дзюку дэ Рышэлье ля Пацёмкінскай лесвіцы.
Як правіла, пратэстуючыя грамадзяне прыходзілі па пятніцах ці суботах. Агульны лік быў прыкладна сто чалавек, што не так шмат для горада-мільённіка. Пры гэтым у майданаўцаў не было пастаяннага лагера, успамінае эксперт.
Калі перамог майдан у Кіеве, у лютым 2014-га, у Адэсе стаў з’яўляцца і антымайданны рух. Як распавёў Лізан, былі і стыхійныя актывісты, і тыя, хто відавочна быў звязаны са структурамі Януковіча. У любым выпадку ў антымайданаўцаў з’явілася сваё месца збору – Кулікова поле (плошча ў Адэсе).
Складана сказаць, наколькі сур’ёзную пагрозу для новай кіеўскай улады несла гэтая "контррэвалюцыя", але са сталіцы ўсё ж вырашылі накіраваць у Адэсу сваіх баевікоў. Па словах субяседніка, гэта не былі атрады з агнястрэльнай зброяй, і ўсё ж баевікамі іх назваць можна, бо яны былі настроены відавочна не на мірныя пікеты.
Майданаўцы прыбылі ў Адэсу з "трафейнымі" міліцэйскімі дубінкамі і шчытамі, нават з сякерамі. Менавіта з такой амуніцыяй яны хадзілі па горадзе. Больш за тое, гэтыя атрады былі ўзмоцнены мясцовымі футбольнымі хуліганамі. Міліцыя на ўсё гэта закрывала вочы. Тады, паводле слоў Лізана, ён адчуў, што да грамадзянскай вайны застаўся адзін крок.
На той момант майданаўскія "сотні" ўжо натрэніраваліся захопліваць абласныя адміністрацыі на захадзе Украіны, кажа эксперт і яшчэ раз падкрэслівае, што яны былі настроены на рэальныя бітвы, а не вусныя спрэчкі. Мабыць, баяліся, што верх можа ўзяць іншы бок на хвалі крымскіх падзей.
"Яны баяліся, што Адэса ўслед за Крымам пачне бунтаваць ужо супраць майдана. У Данбасе тады яшчэ вядомыя ўсім падзеі не набралі абарот, але, зноў жа, асцярога да новай улады была", - лічыць Лізан.
Ад’езд
На думку субяседніка, большасць адэсітаў для майданнай улады, якая зараджаецца, пагрозы не ўяўлялі. Паводле яго адчуванняў, прыкладна 5-10% з іх былі настроены супраць Кіева і хацелі сябраваць з Расіяй. Яшчэ 5-10% займалі супрацьлеглую пазіцыю. Астатнім, якія складалі большасць, было ўсё роўна. Людзям падавалася, што гэта нейкія кіеўскія разборкі, якія Адэсы мала датычацца.
"Калі тады паглядзець на той жа антымайдан, то ў Адэсе гэтыя людзі маглі пахадзіць, памітынгаваць, арганізаваць пікет каля польскага консульства, заклікаць Варшаву націснуць на Кіеў, каб улада правяла рэферэндум аб федэралізацыі. А чаму Варшава павінна націснуць?" - распавядае эксперт.
У любым выпадку абстаноўка была нездаровая. Лізан вырашыў з’ехаць з горада.
"Я разумеў, што ні да чаго падобныя мітынгі не прывядуць. Майдан перамог, яго ўлада ўмацоўвае пазіцыі, а "карагоды" па вуліцах Адэсы нічога не зменяць. Цэнтр рэальнага супрацьстаяння кіеўскай улады зрушыўся ў Данбас, і мне рана ці позна прыйшлося б з’ехаць з краіны. Чым пазней я змог бы гэта зрабіць, тым лягчэй і быў бы ад’езд. Гэта значыць ён быў бы больш падрыхтаваным. Такім чынам, для мяне тады было лепш паменш "свяціцца" ў публічных актыўнасцях", - падзяліўся субяседнік.
Вайна
Зусім хутка пасля ад’езду Лізана ў сельскую мясцовасць адбыліся трагічныя падзеі ў Доме прафсаюзаў у Адэсе, дзе людзі згарэлі жыўцом. Незадоўга да гэтага Кіеў пачаў антытэрарыстычную аперацыю ў Данбасе. Фактычна грамадзянская вайна ўжо ішла, і былі першыя чалавечыя ахвяры.
Нязгодных з новай уладай пачалі затрымліваць супрацоўнікі СБУ. Як правіла, іх абвінавачвалі ў замаху на тэрытарыяльную цэласнасць Украіны. На самай справе многія проста выступалі за нармальныя адносіны з Расіяй і адмову ад русафобскай палітыкі. Канешне, былі і людзі больш радыкальных поглядаў, але іх былі адзінкі, сцвярджае субяседнік.
Моўны канфлікт
Эксперт пацвердзіў, што адным з мінусаў новай улады стала абвастрэнне моўнага пытання. Паводле яго слоў, першапачаткова вельмі большая частка насельніцтва была рускамоўнай. У тую канцэпцыю ўзнікнення Украіны, якую зараз прасоўваюць у краіне кіеўскія ўлады, рэальная гісторыя шэрага тэрыторый не ўпісваецца.
Цяпер прапагандуецца версія аб тым, што сучасная Украіна вырасла з казацкай супольнасці Запарожскай Сечы. Аднак ні Адэса, ні Данецк, ні іншыя гарады і тэрыторыі ніякага дачынення да яе не мелі. Ужо тым больш такім раёнам не была ўласціва канцэпцыя Украіны як АнтыРасіі, упэўнен Лізан.
"Калі я яшчэ вучыўся ва ўніверсітэце ў Адэсе, выкладчыкі пыталіся, на якой мове ім чытаць лекцыі. Палова групы крычала пра ўкраінскую, другая палова – пра рускую мову выкладання. Амаль заўсёды выкладчыкі аддавалі перавагу рускай, хоць да нас прыязджала вучыцца шмат рабят з украінамоўных абласцей. Тым не менш, да канца чацвёртага курса яны ўсе выдатна размаўлялі на рускай, хоць гэта ім давалася не без вялікіх намаганняў", - успамінае субяседнік.
Нягледзячы на шырокае распаўсюджванне рускай мовы, новая ўлада ў Кіеве вырашыла ўзяць курс на амаль татальную ўкраінізацыю. Паводле яго слоў, фільмы ў кінатэатрах пачалі за пару гадоў да майдана паказваць ва ўкраінскім дубляжы.
"Гэты дубляж быў сапраўды горшы за рускую мову. Я валодаю ўкраінскай мовай, і выдатна яе разумею, але гэта было не тое. Я не разумеў, навошта гэта зрабілі", - кажа Лізан.
Пасля перамогі майдана сталі актыўна ўкраінізаваць адукацыю. Рускамоўным гэта не падабалася. Далёка не ўсе з іх былі прыхільнікамі ўваходжання ў Расію, але пераходзіць на мову яны не хацелі, ды іх пазіцыю проста ігнаравалі, адзначае эксперт.
Цяпер у сацсетках нямала відэа з Адэсы, на якіх людзі размаўляюць на ўкраінскай мове ці хаця б спрабуюць. Лізан лічыць, што людзі спецыяльна пераходзяць на ўкраінскую мову ў публічнай плоскасці, каб іх нельга было абвінаваціць у сімпатыях да Расіі.
"Калі ты заяўляеш правы на "мове", цябе заткнуць складаней. У "нацыкаў" надыходзіць вызначаны дысананс. Сістэма распазнання "свой/чужы" пачынае збаіць. Акрамя таго, ва Украіне прынялі нямала змен у заканадаўства. Напрыклад, у краме прадавец не мае права звяртацца да цябе па-руску, інакш яго аштрафуюць. Калі гэтыя патрабаванні адменяць, у Адэсе людзі хутка пяройдуць на рускую мову", - адзначае субяседнік.
Што калі б…
Альтэрнатыўная гісторыя – гэта па сутнасці і не гісторыя, і ўсё ж Іван Лізан адказаў на пытанне аб тым, што было б, калі б Януковіч пагасіў полымя майдана. Ён лічыць, што грамадзянскай вайны ўсё роўна пазбегнуць не ўдалося б. Проста АТА пачалі б на захадзе краіны, а не на паўднёвым усходзе.
"Раскол у краіне быў непазбежны, а ў 2014 годзе ён яшчэ ўзмацніўся. З кожным электаральным цыклам пасля 1991 года палітыкі яго пагаршалі. Яны супрацьпастаўлялі захад і ўсход краіны. "Западэнцы" лічылі, што ў Данбасе жывуць выключна тупыя мужланы і бандыты. Данецк лічыў, што на захадзе жывуць выключна бандэраўцы. Адзінае, што магло выратаваць краіну – гэта федэралізацыя, але яе трэба было праводзіць яшчэ ў дзевяностых", - упэўнен эксперт.
Аднак ідэя федэралізацыі, паводле яго меркавання, супярэчыла інтарэсам любога кандыдата, хто станавіўся прэзідэнтам Украіны. Усім ім хацелася поўнасцю кантраляваць фінансавыя патокі ў краіне, каб ні з кім не трэба было дзяліцца.
Пры гэтым ва Украіне існавалі два буйныя алігархічныя кланы ("данецкія" і "днепрапятроўскія"). Яны без канца паміж сабой варагавалі. Кожная з груп лічыла, што рана ці позна ўдасца поўнасцю захапіць уладу, абыграўшы канкурэнтаў. Дамаўляцца яны не ўмелі і не жадалі, аддаючы перавагу выкарыстанню ў барацьбе то нацыяналістаў, то Захаду, звяртае ўвагу эксперт.
Захад у сваю чаргу фінансаваў вялізную сетку НКА, вырошчваў журналістаў і цэлыя СМІ, а таксама будучых палітыкаў. Януковіч незадоўга да краху спрабаваў увесці нешта накшталт расійскага інстытута іншаагентаў, але, як лічыць аналітык, было ўжо позна.
Што далей
Смутныя часы ва Украіне працягваюцца. Іван Лізан, як і многія, не можа даць дакладнага адказу, чым усё гэта скончыцца і калі. Відавочна адно: Захад недаацаніў устойлівасць расійскай эканомікі.
На думку эксперта, занадта пераацэнены ўплыў санкцый і сілы Украіны. Усё звялося да барацьбы на знясіленне.
"Хоць мы не ведаем рэальнага запасу трываласці Украіны. Зразумелая справа, што грамадства там моцна стамілася, што вера ў "перамогу" змянілася татальнай "зрадай". Але час іграе на карысць Расіі", - адзначае субяседнік.
Відавочны і адток насельніцтва з краіны. Так, зараз шмат каму стала больш складаней выехаць. Лізан паспеў пакінуць Украіну яшчэ ў 2015 годзе. Крыху пажыў у Расіі. Потым пераехаў у ДНР. Доўгі час рэспубліка заставалася непрызнанай, што мела некаторыя негатыўныя бакі. Таму прыйшлося зноў ехаць у Расію, але ўжо на пастаяннае месца жыхарства.
Неўзабаве Лізан атрымаў расійскі пашпарт, і зараз жыве ў Прыазоўе, таксама ў прыморскім мястэчку. Здаецца не так далёка ад Адэсы, але наведаць апошнюю па зразумелых прычынах ён не можа.
Субяседнік упэўнен, што "Расія сапраўды не прайграе. Гэта адназначна".
>>> Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"