Фотааповесць мінулых гадоў: да 85-годдзя Юрыя Іванова

Фатаграфічнае палатно часу, як "Плашчаніца Хрыста". Што гэта? Захаваная рэальнасць? Пасланне з мінулага? Чым больш ты на яго глядзіш, тым глыбей апускаешся ў той час. І вось ужо партрэт загучаў забытай мелодыяй. Ён ажыў. Герой фотакарціны загаварыў памяццю сваёй эпохі. Пра творчасць вядомага беларускага фатографа Юрыя Іванова, якому сёння спаўняецца 85 гадоў, расказвае калумніст Sputnik Яўген Агурцоў-Кржыжаноўскі.

Юрый Сяргеевіч Іваноў – лаўрэат Нацыянальнага конкурсу друкаваных сродкаў масавай інфармацыі "Залатая Літара" ў намінацыі "Лепшы фотакарэспандэнт" і адзіны з беларускіх фатографаў, які стаў пераможцам у прэстыжнай міжнароднай прэміі World Press Photo. З’яўляецца аўтарам шматлікіх выставачных праектаў, якія экспанаваліся на самых прэстыжных пляцоўках Беларусі і іншых краін.

Героямі рэпартажаў аўтара ў розны час былі вялікія паэты і мастакі, прэзідэнты і каралі, нобелеўскія лаўрэаты і алімпійскія чэмпіёны, знакамітыя музыканты і касманаўты, гістарычныя падзеі, твары і лікі сучаснікаў.

Часта Юрыя Іванова называюць летапісцам сучаснай Беларусі, толькі ў яго руках не пяро, а фотаапарат. Маг быць пэндзаль жывапісца або ліра паэта, разец скульптара або скрыпка музыканта, але гэта не змяніла б яго сутнасці мастака, які стварае свой свет.

Колькі фота сабралася ў архіве фотакора Агенцтва друку "Новости" (АДН) СССР Юрыя Сяргеевіча Іванова за гэтыя больш за 65 гадоў фотаздымкі? Бясконца шмат! Летапіс цэлай эпохі!

Пётр Машэраў, Міхаіл Гарбачоў, Уладзімір Мулявін, Міхаіл Савіцкі, Яўген Еўтушэнка, Андрэй Вазнясенскі, Ігар Лучанок, Іосіп Броз Ціта, Леанід Брэжнеў, Аляксандр Мядзведзь, Эміль Кіа – тысячы фатаграфій вядомых палітыкаў, вучоных, артыстаў, спартсменаў, незнаёмых людзей, і кожнага фотарэпарцёр памятае.

А яшчэ тысячы расказаных гісторый, у якіх адбілася мінулае, сучаснасць і магчымая будучыня. А гэта – нішто іншае, як фоталетапіс нашай вялікай краіны!

Каля двухсот гадоў таму быў вынайдзены фотаапарат. Час прыраўняць яго да пэндзляў, фарбаў і мальберта, а фатаграфію назваць, як і павінна, – мастацтвам, здольным выклікаць эмацыянальны водгук у іншых людзей. Феномен фатаграфіі падыходзіць і пад іншую, больш вузкую інтэрпрэтацыю, калі мастацтвам называюць уласна мастацкую дзейнасць і яе вынік – мастацкі твор. Як яго распазнаць у часы "сусветнага патопу" фотакартак з "мыльніц"? Над малюнкам дзіцяці заплача і засмяецца толькі яго маці, а над шэдэўрам генія – увесь свет.

– У кожнай фатаграфіі існуе зваротная сувязь. Паняцце творцы нікуды не сыходзіць. Карціны, фатаграфіі, фільмы, музыка, кнігі, усе творы маюць аўтара і яго бачанне свету, вось ён, гэты свет у яго творах і адлюстроўваецца. У фатаграфіі таксама.

Мулявінскую фатаграфію пасля пахавання прынеслі на памінкі, такая традыцыя. А побач са мной сядзеў Васіль Раінчык і захапляўся партрэтам свайго сябра. Тут я яму і кажу: "А жадаеш, я і цябе сфатаграфую?". Раінчык, усклікнуўшы: "Ды ну цябе да д’ябла!", тут жа рэціраваўся. Цяпер, убачыўшы мяне з фотаапаратам, ён пераходзіць на іншы бок…

Смех смехам, але роля фота ў паўсядзённым жыцці павялічваецца, а старадаўняга фотапартрэта шматразова. Усе гэтыя аватаркі, ды і фота на магілах, не старых людзей адлюстроўваюць. Выбіраюць найлепшыя фота, дзе яшчэ ёсць маладосць, прыгажосць… Менавіта такое фота ідзе з намі ў вечнасць. Мы ўсё больш апускаемся ў віртуальны свет, дзе фатаграфія становіцца цэнтрам кампазіцыі.

Мяне аднойчы навучыў жыццю мой калега, АДНавец. Я звычайна дублі выкідваў. Ён мяне прысароміў, сказаўшы, што ўсё гэта рана ці позна спатрэбіцца. Я паслухаўся яго парады, і вось ужо з 1965 года абрастаю гэтым матэрыялам і… такі меў рацыю мой калега – усё становіцца патрэбным.

Калі галоўрэда "Знамя Юности" Аляксандра Зініна прызначылі кіраваць газетай "Советская Белоруссия", то ён пацягнуў за сабой і мяне. У 1964 годзе вызвалілася стаўка фотакора АДН. Мне прапанавалі выбраць свае лепшыя 25 фатаграфій і адправіць іх у галаўны офіс АДН. А 15 красавіка 1965 года адтуль прыйшло пісьмо з выклікам мяне ў Маскву.

– У 1978 годзе Пятру Міронавічу Машэраву споўнілася 60 гадоў і па заданні рэдакцыі я рабіў рэпартаж віншаванняў юбіляру ў яго кабінеце па вуліцы К. Маркса, 5. Са мной у пары працаваў Раман Фарбер, які рабіў парадныя здымкі.

Машэраў палічыў патрэбным прадставіць Фарбера, патлумачыўшы членам ЦК, што ён фатограф, які робіць мастацкае фота, і, паказаўшы на мяне, дадаў: "А гэты – для газеты".

Вельмі розныя людзі віншавалі Машэрава: калектывы прадпрыемстваў, ВНУ, усе заходзілі да яго ў кабінет, ён прымаў віншаванні, ціснуў рукі і развітваўся. Раптам Пётр Міронавіч неяк нечакана змяніўся, калі да яго ў кабінет увайшлі звычайныя на выгляд людзі: твар яго разгладзіўся, вочы пацяплелі, і я ўбачыў зусім іншага Машэрава! Чыноўнік знік, з’явіўся чалавек, просты і добры.

І я пачаў фатаграфаваць, злавіўшы сваё імгненне і захаваўшы сапраўднага Пятра Машэрава ў той самы момант, калі ён ужо ў дзвярах развітваўся са сваімі сябрамі-партызанамі. Потым з гэтага здымка зрабілі двухметровую рэпрадукцыю, устанавіўшы ў музеі ВАВ, яшчэ ў тым старым, што быў побач з Палацам прафсаюзаў. Гэта быў сур’ёзны поспех!

– Гэты ж кабінет, але ўжо пры Ціхане Кісялёве, а эфект практычна той жа. Я выдаваў альбом аб Брэсцкай крэпасці. Рабіў яго ўжо амаль два гады, эксперыментуючы са штучнымі дымамі, прыродай, а таксама выкладваў для стварэння выявы музейныя экспанаты, прыцягваў дзяцей. Для большай выразнасці кадра здымаў адзін і той жа аб’ект вясной, летам, зімой і восенню. Цэлыя старонкі кнігі былі без слоў, думка трымалася толькі на асацыяцыях. Быў захоплены працай, хацелася перадаць дух гэтага легендарнага месца. Альбом зваўся "Крепость-герой", але дзяржкаміздатаўскае начальства мабыць мела сваю рацыю і ледзь было не адмовіліся яго выдаваць, але… тут спрацаваў эфект "машэроўскага кабінета". Потым альбом, тыражом 50 тысяч экзэмпляраў тройчы перавыдавалі. Гэта мой гонар – Брэсцкая крэпасць.

Легендарную "Летучку" Юрый Іваноў "дадумаў", аднойчы ўбачыўшы на Мінскім тонкасуконным камбінаце некалькіх работніц у чырвоных хустках.

– Трапіць у гэты праект было складана. Задумка аўтараў была такой: 100 савецкіх фотакарэспандэнтаў і 100 замежных раз’язджаюцца па краіне і здымаюць розныя сюжэты. У выніку павінна атрымацца кніга "Адзін дзень з жыцця Савецкага Саюза", якую планавалі выдаць у Амерыцы. Кіраўніцтва СССР палічыла, што 200 фатографаў – гэта занадта шмат (хоць па маштабах краіны і трохсот не хапіла б), і сабралі сто аўтараў – 42 з Саюза (больш за дзве тысячы прэтэндэнтаў), 8 – з краін сацлагера і 50 – з Амерыкі і Заходняй Еўропы. Усе раз’ехаліся па 74 гарадах СССР, кожнаму за суткі трэба было зняць каля 30 сюжэтаў. Мне дастаўся Мінск.

Свабода была поўная. Тэмы проста дэклараваліся рэдактарам. "Летучку" здымалі ў 10 раніцы, але рыхтаваліся да яе некалькі дзён. Чырвоныя хусткі былі ва ўсіх работніц, нават тэма "Летучкі" была рэальнай, як і дырэктар з галоўным інжынерам – сапраўдныя.

"Пятиминутка" расцягнулася на паўтары гадзіны і заняла некалькі плёнак па 36 кадраў. Іх праяўлялі ў Іспаніі, затым адпраўлялі ў Амерыку, дзе рабілі макет. Саму ж кнігу надрукавалі ў Японіі.

У выданне "Один день из жизни СССР" увайшлі лепшыя фатаграфіі, у тым ліку тры работы Юрыя Іванова на разварот: "Летучка", алімпійскі чэмпіён Аляксандр Мядзведзь у майстэрні скульптара Івана Міско і школьная зарадка. Дарэчы, гэта самая вялікая колькасць здымкаў, якую апублікаваў у выданні адзін фатограф.

– Падчас фотамарафона ўдалося ўвасобіць у жыццё і іншыя цікавыя ідэі. Напрыклад, у Ратамцы фатаграфаваў новенькі трактар ​​МТЗ, у якім 100 конскіх сіл, а побач – сто жывых коней. Амерыканцы работу не апублікавалі, палічыўшы гэта рэкламай.

– Паштальён Домна Сільвестраўна Рагалёва з Лёзненскага раёна сваімі сіламі стварыла могілкі савецкіх салдат, якія загінулі пад Лёзнам. Фотанарыс аб ёй быў надрукаваны ў часы перабудовы ў Заходняй Германіі ў часопісе Soviet Union Heute ("Савецкі Саюз сёння").

Адзін немец убачыў фатаграфіі, прачытаў артыкул і вырашыў аддзячыць: прызначыў ёй пажыццёвую штомесячную пенсію ў 150 марак. Але перасылаць грошы ў СССР было нельга. Тады Хельмут Брандль прыгнаў у вёску Пронскае дзве фуры гуманітарнай дапамогі – халадзільнікі, тэлевізары, адзенне, прадукты. Балявала ўся вёска!

А фінал атрымаўся нярадасны. "Лепш бы гэты немец не прыязджаў, - скардзілася Юрыю Іванову неўзабаве Домна Сільвестраўна. - Жыцця не даюць аднавяскоўцы, думаюць, што я нейкага немца падпахавала ў брацкую магілу". Сам жа Хельмут заўсёды казаў, што ненавідзіць Гітлера, а дапамагчы захацеў, таму што ўбачыў на фатаграфіі твар добрага чалавека.

У снежні 1991-га Юрый Іваноў аказаўся адзіным фотакарэспандэнтам у Віскулях. Яго вачыма свет бачыў момант распаду СССР.

І калі кадр з моманту падпісання пагаднення знаёмы многім, то гэты здымак – малавядомы. Стол пасля таго, як усе разышліся, і забытыя акуляры аднаго з удзельнікаў.

Вядомы беларускі рэжысёр Галіна Адамовіч рыхтуе дакументальны фільм, прысвечаны творчасці Юрыя Іванова, і адзін эпізод быў зняты выпадкова, літаральна па сцэнарыі. Герой нашага фільма адкрываў чарговую выставу, на гэты раз у 4-й дзіцячай клінічнай бальніцы Мінска, якая адзначыла свой 45-ы дзень нараджэння.

Такія падарункі беларускім клінікам Юрый Іваноў робіць увесь час. Так, нядаўна ён падарыў 4-й гарадской клінічнай бальніцы Мінска сваю ўжо трэцюю па ліку выставу. Пацыенты клінікі бязмерна ўдзячны аўтару фатаграфій за станоўчыя эмоцыі, якія падобны да самых лепшых лекаў.

І яшчэ адзін факт з жыцця і дзейнасці славутага фатографа. У момант падрыхтоўкі матэрыялу да друку, кіраўніцтва 10-й паліклінікі горада Мінска ў асобе галоўнага ўрача Святланы Іванаўны Цабкала аб’явіла, што сваё 15-годдзе калектыў клінікі адзначыць адкрыццём выставы Юрыя Іванова, працу над якой ён ужо пачаў.