У Чырвонай Арміі і падполлі: як кітайцы дапамагалі CCCР набліжаць Перамогу

З гісторыі ўжо не Вялікай Айчыннай, а ў цэлым Другой сусветнай, вядомая 88-я асобная стралковая брыгада, у якую ўваходзілі этнічныя кітайцы і карэйцы. Яна дзейнічала ў тыле ворага летам 1945 года, калі савецкія войскі вызвалялі цяперашнія тэрыторыі КНР і КНДР ад японскіх акупантаў.

Удзел у гэтых баявых дзеяннях карэйцаў і кітайцаў быў лагічным. Што ж тычыцца падзей на захадзе, то ў фільмах пра вайну, калі трэба было адлюстраваць інтэрнацыянальную тэму, часцей за ўсё паказвалі персанажаў-палякаў, якія змагаліся плячом да пляча з чырвонаармейцамі.

І ўсё ж на заходнім напрамку таксама былі выхадцы з Кітая, або іх нашчадкі. Адзін з іх – ваенны лётчык Тан До.

Кітаец Тан До (іншыя варыянты імя – Тан Доу і Тан Тоу) пражыў у СССР даволі доўга. У Саюз ён прыехаў яшчэ ў 1925 годзе, неўзабаве пасля заканчэння Гуандунскага ваенна-паветранага вучылішча.

Прычым у гэтае вучылішча было ўсяго два наборы. Тан До трапіў у першы з іх, у якім было 10 курсантаў. З іх толькі некалькі чалавек адправіліся ў Саюз для далейшай вучобы. Меркавалася, што ён прабудзе ў краіне Саветаў не больш за год, але ў выніку кітаец пражыў у СССР каля 28 гадоў.

Толькі ў 1953 годзе афіцэр савецкіх ВПС вернецца ў Кітай па прапанове ўлад. Жыццё ў Саюзе застанецца для яго важнай часткай біяграфіі. "Баявую базу" будучы высокапастаўлены афіцэр Народна-вызваленчай арміі Кітая атрымаў у савецкай арміі.

У шматлікіх крыніцах гаворыцца, што Тан До не проста адганяў фашыстаў на захад, але быў наогул адзіным лётчыкам-кітайцам у Чырвонай Арміі на гэтым кірунку. Аднак на фронт яго пусцілі не адразу.

Да 22 чэрвеня 1941 года ён меў вялікі вопыт кіравання ваеннымі самалётамі і фактычна служыў у савецкіх ВПС. Ды і ўзрост меў не юнацкі – за 30 гадоў. Зусім свядома разам з іншымі кітайцамі напісаў пісьмо Сталіну з просьбай адправіць яго ваяваць на фронт.

Нягледзячы на ​​тое, што Тан До атрымаў тады прызнанне як прафесіянал высокага класа і нават удзельнічаў у паветраным парадзе ў Маскве 7 лістапада 1933 года, савецкае кіраўніцтва не спяшалася адпраўляць яго на перадавую. У СССР разумелі, што такія, як Тан До – будучыя афіцэры кітайскай арміі, якія стануць адной з асноў стратэгічнага партнёрства. Гэтымі людзьмі нельга было рызыкаваць.

Толькі ў 1944 годзе лётчыка-кітайца адпусцілі ў баявую частку – 74-ы штурмавы авіяполк 1-й паветранай арміі 3-га Беларускага фронту. На ўзбраенні там стаялі знакамітыя штурмавікі Іл-2. Ваенныя называлі іх "гарбатымі" за характэрны сілуэт. Была і іншая мянушка, ласкавая – "Ілюша".

За штурвалам "Ілюшы" і аказаўся афіцэр Тан До. Спецыфіка выкарыстання самалёта прадугледжвала пікіраванне для ўдару па наземнай цэлі. З аднаго боку, Іл-2 быў страшным сном для немцаў, таму што нярэдка "гарбатыя" заходзілі ў атаку групамі па чатыры-шэсць машын і абрушвалі на цэль усю агнявую моц. Затым яны сыходзілі на круг для развароту, а ў гэты час атакавалі іх "зменшчыкі".

Атрымлівалася, што агнявое ўздзеянне з паветра было амаль бесперапынным і магло доўжыцца нават цэлую гадзіну, а то і болей. З іншага боку, самі "Ілы" былі таксама пад ударам, бо працавалі на адносна нізкай вышыні.

У пачатку вайны "гарбатыя" былі аднамеснымі, і лётчыкі гінулі даволі часта з-за неабароненасці задняй паўсферы ад агню варожых знішчальнікаў. У 1941 годзе страты Іл-2 перавысілі тысячу машын (у тым ліку з-за аварый). Калі весці размову менавіта аб лётчыках-штурмавіках, іх за ўсю вайну загінула звыш 7,8 тыс чалавек.

Тан До лятаў ужо на новай мадыфікацыі. Ззаду сядзеў стралок, які абараняў самалёт з дапамогай кулямёта. Гэты член экіпажа стаў больш уразлівы, чым той, хто за штурвалам. Было мноства драматычных гісторый, калі лётчыкі гублялі напарнікаў. Не пазбегнуў гэтай долі і Тан До. Аднойчы, вярнуўшыся на аэрадром, ён са шкадаваннем зразумеў, што яго стралок мёртвы. Пры гэтым афіцэр і сам не пабаяўся быць у ролі стрэлка, але пра гэта пазней.

Пакуль адзначым, што з дакумента аб узнагароджанні Тан До ордэнам Айчыннай вайны II ступені ад 8 чэрвеня 1945 года вынікае: кітаец меў тады званне капітана і быў памочнікам кампалка менавіта па паветрана-стралковай службе. Праўда, у дакуменце ёсць прыпіска "стажор" з-за таго, што ён быў замежнікам.

Характэрна, што ў адным палку з Тан До служыў Барыс Акрэсцін, у якога за плячамі былі сотні баявых вылетаў. Перад аперацыяй па вызваленні БССР ён атрымаў званне Герой Савецкага Саюза. На жаль, Акрэсцін загінуў, гэта адбылося недалёка ад Мінска, ён пахаваны ў беларускай сталіцы.

Пасля вызвалення Беларусі былі баі ў небе над Польшчай, а потым і аперацыя ва Усходняй Прусіі. Да таго моманту Тан До меў ордэн Чырвонай Зоркі. Пачатак 1945 года аказаўся для яго адносна спакойным.

У журнале баявых дзеянняў палка гаворыцца, што ў першыя дні студзеня асабовы склад адпачываў, або праводзіліся разборы палётаў, трэніроўкі для маладых лётчыкаў і гэтак далей. Але неўзабаве пачаліся разведвальныя вылеты, а потым і баявыя дзеянні. Прыходзілася дзейнічаць пры складаных метэаўмовах. Адзін з самалётаў па гэтай прычыне здзейсніў пасадку ў Літве на "чужы" аэрадром.

Узнагародныя дакументы Тан До паказваюць, што ў якасці стралка Іл-2 ён здзейсніў 11 баявых вылетаў разам з лётчыкам-героем Савецкага Саюза Уладзімірам Гамзіным, які пасля вайны некаторы час жыў ва Украіне, а потым і ў БССР, дзе працаваў на "Гомсельмашы".

Разам з Гамзіным яны некалькі разоў паспяхова адпрацавалі баявыя задачы ў раёне Кёнігсберга, калі там ліквідавалі акружаную нямецкую групоўку. Былі і палёты па разведцы надвор’я, якія тады былі вельмі важныя для авіяцыі.

Шанаваўся кітаец і як добры назіральнік. Ён своечасова папярэджваў лётчыка-напарніка аб змяненні абстаноўкі. Таксама яму ўдавалася паражаць наземныя цэлі, у тым ліку зенітную артылерыю.

Баі на тэрыторыі ворага былі бязлітаснымі. Калі ў пачатку 1945 года полк меў 35 спраўных машын, а ўсяго 41 Іл-2, то пасля Усходне-Прускай аперацыі агульная колькасць была 28, спраўных – 25. І ў асабовым складзе таксама былі страты. У пачатку года налічвалася 38 баяздольных лётчыкаў і 45 стралкоў, а да пачатку мая – 25 і 31 адпаведна. Хтосьці быў у шпіталі, а хтосьці загінуў... У красавіку аперацыя ва Усходняй Прусіі скончылася. Пачаўся спакойны май.

"На ўсіх франтах спыніліся ваенныя дзеянні. Германія поўнасцю капітулявала", - адзначыў вайсковы пісар у палкавым журнале 9 мая.

З гэтай нагоды ў палку арганізавалі мітынг і святочны вечар. Быў дадзены загад перабазіравацца на аэрадром Растэнбург (цяпер гэта тэрыторыя Польшчы).

Вайна для Тан До была скончана і, здавалася б, пара вяртацца дадому. Але "стажор" з Кітая затрымаўся ў СССР яшчэ прыкладна на шэсць гадоў. Выкладаў у Пермскім ваенным авіяцыйна-тэхнічным вучылішчы, ажаніўся. Жонка нарадзіла яму двух сыноў.

У 1953 годзе, калі памёр Сталін, у Саюз прыехала кітайская дэлегацыя. Суайчыннікі прапанавалі Тан До вярнуцца. Ён пагадзіўся і з’ехаў разам з сям’ёй. У Кітаі лётчык стаў дэканам аднаго з факультэтаў Ваенна-інжынернай акадэміі ў Харбіне.

Праз некалькі гадоў яму прысвоілі званне генерал-маёра Народна-вызваленчай арміі Кітая. Тан До дажыў да старэчых гадоў і памёр у 1983 годзе.

У акупіраваным Віцебску, як і многіх іншых гарадах, было створана падполле. Як правіла, шмат хто ўзгадвае аб Веры Харужай, але мала хто ведае, што яна выходзіла на сувязь з кітайскай падпольнай групай. Была і такая ў горадзе на Дзвіне.

Самі па сабе кітайцы там не былі нейкай экзотыкай. Як расказаў карэспандэнту Sputnik вучоны сакратар Віцебскага абласнога краязнаўчага музея Валерый Шышанаў, яшчэ ў дарэвалюцыйным перыядычным друку можна сустрэць паведамленне, што ў Віцебск прыбылі кітайскія гандляры.

"Спачатку апісваецца, што яны хадзілі ў сваіх нацыянальных строях. Неўзабаве яны ўжо пераапрануліся ў еўрапейскую вопратку", - растлумачыў гісторык.

Будучы кіраўнік віцебскай падпольнай групы, вядомы як Андрэй Лепцін (Ліп-Ці), прыехаў у Віцебск у 1905 годзе ў якасці дзеншчыка расійскага афіцэра. Ён застаўся жыць на новым месцы, а падчас Грамадзянскай вайны падтрымаў бальшавікоў і нават ваяваў на іх баку.

Ужо за савецкім часам, у 1920-я гады, у вёсцы Маркавічы Віцебскага раёна быў арганізаваны кітайскі калгас, які стаў перадавым. Працаваў там і Андрэй Лепцін. Праўда, да канца 1930-х у гаспадарцы было ўжо не так шмат кітайцаў. Многія з іх перасяліліся ў Віцебск, у тым ліку і Лепцін.

Калі прыйшлі немцы, Лепцін ніяк не мог падтрымаць новую ўладу і вырашыў змагацца з ёй. Так ён стаў кіраўніком кітайскіх падпольшчыкаў. З успамінаў відавочцаў вядома, што група была ўтвораны ў красавіку 1942 года на базе пральні, якая працавала ў Віцебску.

У яе ўвайшлі Васіль Чучалін (магчыма, кітайскі варыянт прозвішча – Чу Ча Лін), сёстры-кітаянкі Ірына і Міра Джанванфу (Джан Ван Фу).

Сярод іх была і руская камсамолка Зінаіда Шэракова. У тым ліку праз яе трымала сувязь з кітайцамі Вера Харужая.

Пральня знаходзілася ў цэнтры горада, непадалёк ад ракі Віцьбы і ратушы. Яе паслугамі карысталіся і немцы – як асобныя вайскоўцы, так і цэлыя часці. Гэта было важным фактарам для падполля, таму што шмат чаго можна было даведацца па колькасці бялізны і формы, па нумарах на ёй.

Да таго ж такая ўстанова была зручным месцам для сустрэч, а сам факт працы ў ім кітайцаў зніжаў узровень падазрэнняў. Спачатку немцам здавалася, што гэта пабочныя асобы, і яны не будуць лезці ў мясцовыя справы.

Любы сувязны мог прыйсці да іх пад выглядам абывацеля, які проста здае бялізну для мыцця і ніякіх агульных спраў з прыезджымі не мае. Дарэчы, з кітайскай групай у выніку звязалася не толькі Вера Харужая, але і легендарны дыверсант "Джэк" – афіцэр савецкай ваеннай разведкі Павел Крылатых.

Кітайцы не толькі здабывалі важную інфармацыю. Яны ўмудраліся непрыметна псаваць вопратку нямецкіх вайскоўцаў: з дапамогай хімікатаў "перапальвалі" тканіну, і неўзабаве яна станавілася непрыдатнай. Вядомы і выпадак, калі "прачкі" адправілі партызанам 18 каністраў бензіну.

Дакладна невядома, хто выдаў кітайцаў, але гэта была менавіта здрада. Жонка Андрэя Лепціна, руская жанчына, а таксама трое іх дзяцей, аказаліся ў канцлагеры. На шчасце, яны выжылі. Сам Лепцін, на жаль, быў закатаваны акупантамі. Цяпер у Віцебску жыве яго ўнук, які захоўвае памяць аб дзедзе.

Сёстры Джанванфу засталіся жывымі, але з’ехалі з Віцебска. Міра жыла ў Архангельску.

Ірына – у Ташкенце.

Дарэчы, у Віцебскім абласным краязнаўчым музеі захавалася пісьмо з успамінамі Ірыны.