Калі ў канцы студзеня 1944-га года адно з падраздзяленняў 48-й арміі аглядала вызвалены левы бераг Бярэзіны ў раёне Светлагорска, салдаты, якія многа пабачылі, былі ўражаныя.
"Адзін з афіцэраў потым успамінаў: падбягае салдат і кажа: "Там такое ... там такое ...". Гэта значыць баявыя людзі, якія прайшлі вайну, былі ў жаху ад убачанага", - распавядае дырэктар Чыркавіцкага філіяла Светлагорскага гісторыка-краязнаўчага музея Наталля Гаўрыленка.
У Наталлі Рыгораўны з вёскай Ола, папялішча якой і выявілі ў студзені 44-га савецкія салдаты, звязаная асабістая гісторыя. Там, сярод сотняў расстраляных і спаленых людзей, загінула яе цётка.
Пра тое, што адбылося ў гэтай дагэтуль малавядомай для большасці беларусаў вёсцы, чаму мясцовыя не жадалі ўспамінаць аб трагедыі і што яшчэ трэба будзе даведацца, Sputnik і распытаў Наталлю Гаўрыленка.
Лес як выратаванне
Да вайны Ола была невялікай вёскай - усяго 34 дома, у якіх жылі 168 чалавек. Большасць сем'яў насілі тры прозвішчы Дзікун, Зыкун і Курловіч.
"Звычайныя нашы людзі, якія прывыклі працаваць. Працавітыя, гаспадарчыя. У асноўным працавалі ў калгасе", - распавядае Наталля Рыгораўна.
Да вайны ў Оле быў калгас "Шлях сацыялізму" і пачатковая школа, якую ў маі 41-га скончылі 35 дзяцей. А яшчэ тут быў участак леспрамгаса - Ола шчыльна акружана лясамі. Да вайны гэты лес секлі і сплаўлялі па рацэ.
А ў канцы 43-га гэты лес, месцамі забалочаны, стаў прытулкам для многіх жыхароў суседніх вёсак. У 43-м фронт у гэтых месцах стаяў некалькі месяцаў. У лістападзе часткі 65-й арміі вызвалілі Парыцкі раён (гэтая тэрыторыя да 1961-га года адносілася да Парыцкага раёна, затым - да Светлагорскага). Але ў канцы снежня нямецкія войскі распачалі паспяховы контрудар.
"У маёй бабулі на пастоі стаяў савецкі афіцэр. Перад адступленнем ён сказаў: "Мы адыходзім, і вы сыходзіце, таму што немцы будуць зверстваваць". Бабуля паспела адступіць з нашымі войскамі. Але многія людзі засталіся - таму што хтосьці, можа, сваю гаспадарку пашкадаваў, хто паспадзяваўся "ну перабудзем гэты час" ... А калі немцы вярнуліся - адразу пачалі зганяць людзей: большасць жыхароў нашых Чыркавічаў, да прыкладу, былі ў Азарычах, мая другая бабуля таксама там была... Увогуле людзі пачалі ўцякаць. А ў нас - у Чыркавічаў - лясоў не было, на нашым правабярэжжа. Хавацца было фактычна няма дзе, вось і сталі сыходзіць па лёдзе на іншы бераг", - распавядае Наталля Рыгораўна.
Так у Оле і бліжэйшых лясах зімой з 43-га на 44-ы год сабралася вялікая колькасць людзей.
"Хтосьці заставаўся ў лесе, хтосьці, калі былі знаёмыя ці родныя, ішоў проста ў вёску. Жылі ў адным доме па некалькі сем'яў. Жылі і ў дамах, і ў зямлянках. Але ў лесе заставаліся сям'і. У нас ёсць апавяданне-сведчанне мужчыны, які памёр у 2015 годзе. Незадоўга да смерці ён распавядаў, як яны ратаваліся той зімой у лесе. Быў такі голад, што людзі елі кару елі, каб толькі выратавацца і выжыць", - распавядае краязнаўца.
Было свята
Тою зімой на мосце праз раку Ола - мястэчка і назвалі ў гонар ракі - нехта падстрэліў немца. Была абвешчаная карная аперацыя.
"Людзі разумелі, што немцы будуць зверстваваць - і літаральна ўсе сышлі ў лес. Але 14 студзеня было прастольнае свята. А ў нас звычай такі, што не толькі ў царкве, у кожнай вёсцы было свята. Збіраліся сваякі, хадзілі ў госці - і вось 13 студзеня не ўсе, але многія жыхары вярнуліся ў Олу, каб сустрэць гэта свята, пабыць дома, хлеб спячы", - распавядае Наталля Рыгораўна.
А на раніцу ў вёску ўвайшлі карнікі. Трохі замарудзіліся ў дарозе - праваліліся ў топкім месцы. Мясцовыя заўважылі няпрошаных гасцей, нехта крыкнуў "немцы".
"І з крайніх хат пачалі выбягаць і бегчы проста ў лес. У маёй мамы ёсць стрыечны брат, ён распавядаў, як ўцякаў тады. Яны якраз жылі ў крайнім доме і кінуліся бегчы. І ён сам маленькі, а снег вялікі. Ён бяжыць самы апошні, а немец пусціў на яго аўчарку. Аўчарка даганяе, раз - лапамі, ён падае ў снег, падхапляецца і зноў. Увогуле, застаўся жывы, толькі таму, што немец не рызыкнуў страляць, пашкадаваў сваю аўчарку", - распавядае краязнаўца.
Немцы акружылі вёску, усіх жыхароў сагналі ў вялікі калгасны хлеў, а потым сталі групамі выводзіць - казалі, што павязуць кудысьці, але перш загадалі ісці да сваіх хат. Па дарозе людзей расстрэльвалі, а іх дом аблівалі гаручай вадкасцю і падпальвалі.
"Мы гэта ведаем ад тых некалькіх чалавек, што ўпалі, былі параненыя, але выжылі. І ўсё бачылі. Той жа Тарас Колеснеў так выратаваўся, а потым распавёў пра Аксінню Цімафееўну Курловіч. Ён бачыў, як яе вялі, як яна павярнулася да суседкі, папрасіла: "Баба Саша, дагледзь там маіх дзяўчынак. Вернецца Саша, прытулі яго". Яна думала, што старых і дзяцей пашкадуюць. А потым падышла да немца і папрасіла - можна я ў сваім доме памру. І вось яна ідзе, а немец бяжыць яе бензінам палівае... Страшныя рэчы распавядалі", - кажа Наталля Рыгораўна.
Калі людзі ў хляве зразумелі, што адбываецца, пачалі вырывацца, а карнікі сталі іх расстрэльваць. Калі скончылі ў вёсцы, пайшлі прачэсваць лес.
"Усіх дарослых, хто ім трапляўся, расстрэльвалі адразу, дзяцей забіралі з сабой. Гэта ўспаміны яшчэ адной сведкі тых падзей. Яна распавядала, як яны хаваліся з дзядзькам і дзядулем у лесе "ад вываратнем" - гэта елка, якую паваліла. Дзеда і дзядзьку немцы адразу расстралялі, а "нас, ўспамінала яна, забралі, пасадзілі ў калёсы і павезлі ў бок Бабруйска". Па дарозе ў адной з вёсак немцы кінулі гэтых дзяцей, там яны і дачакаліся вызвалення", - распавядае краязнаўца.
Паводле аднаго Акта Чыркавіцкага сельсавета, складзенага пасля вайны з аглядкай на апытанні мясцовага насельніцтва, падчас карнай аперацыі ў Оле - а Ола адносілася да гэтага сельсавета - загінулі 1758 чалавек, у тым ліку 950 дзяцей, 508 жанчын, 100 мужчын і 200 старых.
Хто забіваў
Адказу на пытанне - хто прымаў удзел у той карнай аперацыі ў Оле ў студзені 44-га - у мясцовых краязнаўцаў няма. Вядома, што быў нейкі ахоўны батальён, і, як мяркуецца, падраздзяленне СС. Хтосьці з тых, хто выжыў, пра гэта казаў.
Але дакументальных пацверджанняў гэтым здагадках няма. Была адна зачэпка - суд 1945 года ў Бранску, дзе судзілі двух нямецкіх афіцэраў, адказных за ваенныя злачынствы на тэрыторыі Бабруйскай вобласці. Адзін з тых, што выратаваліся жыхароў Олы нават ездзіў у 45-м на гэты працэс.
Але атрыманы з Бранскага архіва дакумент адкрыццяў не прынёс - падрабязнасцяў аб трагедыі ў Оле у наяўных матэрыялах няма. Краязнаўцы маюць намер працягнуць працу ў архівах - у гэтай гісторыі яшчэ вельмі шмат белых плям.
Мясцовыя ж з староннімі дзяліліся ўспамінамі неахвотна. Такое балюча ўспамінаць, мяркуе Наталля Рыгораўна.
"Пасля вайны гэтая тэма гучала вельмі мала. Наш народ столькі перажыў, што гэта проста не хацелі ўзгадваць. Людзі не гатовыя былі распавядаць. Таму вельмі мала захавалася ўспамінаў пра Оле - збіралі і збіраем па крупінках літаральна", - прызнаецца краязнаўца.
Добра, што ёсць мемарыял
Першы помнік на месцы трагедыі з'явіўся ў 1958-м годзе. Яго адкрылі ў памяць пра жыхароў Олы і загінулых падчас вызвалення гэтых мясцін савецкіх воінаў. Салдаты 48-й арміі, якія ў студзені 44-га аднымі з першых апынуліся на месцы трагедыі, сабралі тады парэшткі расстраляных карнікамі мірных жыхароў і пахавалі іх побач з адрынай. Пасля вайны ў гэтую брацкую магілу перапахавалі і астанкі воінаў, якія загінулі ў гэтых месцах падчас вайны.
Усе гэтыя гады школьнікі з суседніх вёсак заляцаліся за помнікам.
"Калі будавалі комплекс Хатынь, сюды прыязджалі з Мінска, распытвалі. Гэта значыць, напэўна, разглядалі Олу як адно з месцаў будаўніцтва мемарыяла. Але тады не было моста праз Бярэзіну, не было заасфальтаванай дарогі", - разважае Наталля Рыгораўна.
Што там казаць, у дажджлівыя гады памятныя мерапрыемствы даводзілася пераносіць ад схаванага ў лесе помніка спаленай вёскі ў Чыркавічы. Цяпер ёсць і мост, і дарога. На днях адкрыюць вялікі мемарыял.
Некалькі гадоў таму студэнтка Гомельскага ўніверсітэта - яна родам з гэтых мясцін - распавяла аб гэтай гісторыі Аляксандру Лукашэнку, папрасіла яго падтрымаць ініцыятыву стварэння мемарыяла. Прэзідэнт ідэю падтрымаў.
"У мяне нейкая сувязь з гэтым месцам. Калі пачынаю ўспамінаць - нават цяпер кажу з вамі - а ў мяне ідзе мароз па скуры. Калі там зрабілі мост і сталі праводзіць мітынгі, ускладанне вянкоў, у мяне гэта пачуццё стала сыходзіць. А калі я ўбачыла комплекс... Ведаеце, гэта трэба было зрабіць. Вы не паверыце, наколькі гэта велічна і адначасова гарманічна... Прыязджаеш і адчуваеш асаблівую энергетыку гэтага месца", - прызнаецца Наталля Рыгораўна.
