Сёння генерал Аляксандр Фень, якога многія называюць не інакш як героем нашага часу, жыве адзін. Ён — ветэран вайны і Узброеных сіл СССР, удзельнік Сталінградскай і Курскай бітваў, вызвалення Украіны, Малдовы, Прыбалтыкі і Беларусі.
"У сваёй сям'і я быў восьмым, малодшым, і паколькі цяжар жыцця таго часу назіраў, калі падрос, мне захацелася дапамагчы сваім бацькам. То бок атрымаць спецыяльнасць і самастойна працаваць. А ў той час на вёсцы найбольш зручна было працаваць настаўнікам, да таго ж, была такая магчымасць. Так я трапіў у педагагічную школу ў горадзе Залатаноша. Мы рыхтаваліся здаваць выпускныя экзамены, былі радасныя, і раптам па радыё сказалі — вайна… Дырэктар школы Кальчанка пачаў нас супакойваць і паабяцаў, што як толькі вайна скончыцца, зладзіць для нас выпускны вечар. Тады мы думалі, што далей Дняпра немцы не пойдуць. Яшчэ ніхто не ведаў, якой цяжкай будзе наша вайна", — узгадвае Аляксандр Фёдаравіч.
Сам ён хацеў хутчэй сысці на фронт і чакаў позвы. У выніку Фень атрымаў накіраванне ў Харкаўскае вучылішча.
"І такі задаволены я быў, калі прыбыў у вучылішча, такое задавальненне атрымліваў ад таго, які парадак у войсках. На наступны дзень пасля прыбыцця ў вучылішча пачалася баявая падрыхтоўка. Аднак замест таго, каб навучыць нас страляць, пачалі вучыць, як варочаць штыком ад вінтоўкі, макет праколваць. Апранаюць на плечы рэчавы мяшок — і вучаць калоць. Добра, што хоць напрыканцы навучання па адным заходу стрэльнулі, навучыліся хоць бы зарадзіць зброю", — успамінае генерал.
Вучылішча ён скончыў з адзнакай. Адтуль адправіўся ў Горкі (цяпер — Ніжні Ноўгарад) — атрымліваць танкі. Туды Фень прыбыў камандзірам танка, хоць выдатная вучоба дазваляла быць камандзірам узвода. Але будучаму генералу не было яшчэ і дзевятнаццаці гадоў, таму прыйшлося камандаваць танкам. Калі Аляксандра Фёдаравіча ў другі раз паспрабавалі адправіць на завод за танкамі, ён запрацівіўся — хацеў ваяваць.
"Я сказаў — хачу вызваляць сваю радзіму, Украіну, таму адмаўляюся ехаць на завод. Гэтая патрыятычная жылка была ва ўсіх. Часта ўспамінаю нас — камсамольцаў таго часу. Сама абстаноўка прымушала нас быць патрыётамі", — распавядае Аляксандр Фёдаравіч.
Бомба не трапіла ў вагон
Аб тым, што ваяваць трэба будзе ў Сталінградзе, Аляксандр Фёдаравіч даведаўся ўжо на месцы.
"У вучылішчы нам казалі: калі едзеце чыгуначным транспартам, можна адзін кулямёт выняць і з яго ў выпадку неабходнасці страляць па самалётах. У сваім танку я так зрабіў — ні ў каго не пытаўся, нікому не сказаў. І тут налятае авіяцыя немцаў. Не ведаю, як мне ўдалося, але я націснуў на курок, і чырвоная чаргу паляцела ў іх самалёт", — распавёў Аляксандр Фёдаравіч.
Дзякуючы яму, зусім маладому лейтэнанту, бомба тады не трапіла ў вагон.
"Я рады стаў. У той час не думаеш ні аб жыцці, ні аб смерці. Проста атрымалася — і ўсё! Я кажу пра гэта таму, каб разумелі — нават у шляху ў ваенны час ўсякае можа здарыцца", — распавёў Аляксандр Фёдаравіч.
А пасля быў Сталінград. Хоць на грудзях генерала мноства ўзнагарод, ён запэўнівае, што тады галоўным заахвочваннем было — застацца ў жывых.
"Памятаю, паставіў свой танк на добрае месца і іду да камандзіра ўзвода. Раптам нехта наляцеў на мяне, на зямлю паваліў — гэта быў старшына. "Э, лейтэнант, кажа, тут трэба поўзаць або перабежкамі перамяшчацца, за жыццё трэба змагацца!" — так ён мяне навучаў", — прыгадаў Аляксандр Фёдаравіч.
За баявыя дзеянні ў Сталінградзе экіпаж танка Аляксандра Фені быў прадстаўлены да ўзнагароды. Падчас бітвы Савецкія войскі пачалі адступаць на поўнач — сышоў і танк Фені, а яго, параненага, аднеслі ў бліндаж, паабяцаўшы вярнуцца за ім і пераправіць. Аляксандр Фёдаравіч чакаў ўсю ноч, а калі выглянуў з бліндажа, зразумеў, што апынуўся ў тыле.
"Пачаў думаць — а мяне возьмуць жывым, будуць здзекавацца, што рабіць? Пайшоў да чыгуначнага палатна, бачу — немцы ляжаць нагамі да мяне. Выняў пісталет, рашэнне выспела хутка: бух у аднаго! І, не азіраючыся, — бегчы! Трапіў ці не, не ведаю, але, пачуўшы гэтую стральбу і убачыўшы мяне, нашы салдаты адкрылі агонь па немцам!" — узгадаў суразмоўца.
Аляксандр Фёдаравіч выйшаў жывым. І хоць у яго на грудзях мноства ордэнаў, ён запэўнівае — не верце тым, хто кажа, што на вайне не страшна.
"Калі я ўбачыў першага мёртвага нашага чалавека, гэта скаланула мяне горш за ўсё. Малады хлопец быў… Калі ў мяне пытаюцца, я так адказваю: страшна, можа, і было, але страх не выяўляўся вонкі. Калі я скажу, што мне страшна, за каго мяне палічаць? Але хто адказвае, што не страшна — не верце яму. Кожны чалавек за сваё жыццё баіцца, за яго трэба змагацца. І гэта правільна: нам патрэбны здаровыя кадры, а не мёртвыя", — рэзюмаваў ветэран.
Як вызвалялі Мінск
Аляксандр Фёдаравіч прымаў удзел у вызваленні Мінска ў складзе 31-й танкавай брыгады 29-га танкавага корпуса 5-й гвардзейскай танкавай арміі. Брыгада ішла па маршруце Барысаў — Астрашыцкі Гарадок — Маркаўшчына — Заслаўе — Ракаў. Аляксандр Фёдаравіч у гэты час быў у Ракаве.
Аднойчы клопат аб гонару мундзіра ледзь не каштавала танкісту жыцця.
"Механік запэўніваў, што наперадзе нашыя танкі. Я быў упэўнены, што нямецкія. Але камандзір засумняваўся і ні ў якую не прыслухоўваўся. Каб збіць фанабэрыю, павёў яго да спрэчных танкаў. Тут — нямецкая пяхота. Ён усё зразумеў і прыстроіўся за мной. Давялося ўцякаць ад немцаў, а шынель зляцела. Я такі быў разумны, думаю — заб'юць і будуць смяяцца — вось як бег савецкі афіцэр, шынель страціў. А куляметчык нямецкі па мне ўдарыў. Вярнуўся, паранены, падняў яе", — расказаў ветэран.
"Толькі вызвалілі Барысаў, мы сядзім на танках — і тут пад'ехала чорная машына, а там Васілеўскі. Што цікава: бяжыш да вялікага начальніка і думаеш — цяпер будзе даваць ўказанні, крычаць на цябе… Хоць бы адно слова грубае сказаў! Ціхенька пытаецца — чые танкі? Яму кажам — нашыя. Далажылі, што немцы пашкодзілі два моста, цяпер нашы наводзяць пераправу. Ён спытаў,ці ведаем мы сваю задачу? Мы — так сапраўды! І ён загадаў як мага хутчэй быць на тым беразе. Усім перадалі — вялікі начальнік прыехаў на пераправу, значыць, непакоіцца, як бы хутчэй Менск вызваліць", — распавёў Фень.
Аляксандр Фёдаравіч паспеў выканаць сваю задачу па вызваленні Мінска.
"Не выпусцілі мы з Мінска нікога, а ўся тэхніка дасталася нам. Больш за 500 машын і бронетранспарцёраў. Там быў яшчэ ўмацаваны раён, дзе да 1939 года праходзіла мяжа з палякамі. Мы павінны былі трымаць гэтыя аб'екты і не дазволіць немцам туды дайсці і стаць у абарону — справіліся", — успамінае генерал.
Але многім вызваленне Беларусі каштавала жыцця. Па ініцыятыве Аляксандра Фёдаравіча пад Маркаўшчынай быў адкрыты помнік экіпажу аднаго з танкаў, што ўдзельнічаюць у вызваленні Беларусі.
"Недалёка ад Мінска, пад Маркаўшчынай, батальён патрапіў пад агонь танкаў праціўніка, якія стаялі ў засадзе. На закрытым ўскрайку лесу праціўнік паставіў тры танка, і, выпусціўшы на паляну наш разведдагляд, падпал ўсе яго тры танка. Затым праціўнік перанёс агонь па калоне галоўных сіл батальёна, падпаліў яшчэ два танкі. Ацалелыя і параненыя члены экіпажаў выскачылі з падпаленых танкаў, пакуль яны не ўзарваліся. З танка А. Г. Маторына ніхто не выскоквае. Танк гарыць. Гарыць маторнае аддзяленне, баявое — не пашкоджана. Маторын ўбачыў страляюць танкі праціўніка і даў каманду "бранябойным зараджай", зрабіў тры стрэлы і знішчыў усе тры нямецкіх танка, якія знаходзяцца ў засадзе. Але экіпаж выскачыць не паспеў. Танк выбухнуў, члены экіпажа загінулі, але цаною свайго жыцця забяспечылі батальёну выкананне баявога задання", — расказаў ветэран.
Толькі ў 2015 годзе з дапамогай міністра абароны ветэрану ўдалося дамагчыся арганізацыі помніка экіпажу танка Маторына.
"На помніку напісана "Героям-вызваліцелям". А па нашай ініцыятыве на помніку была ўсталяваная ганаровая дошка ў гонар экіпажа, каб памятны знак больш не быў безаблічным", — распавёў Аляксандр Фень.
"А гэта — на Беразе Балтыйскага мора. Ужо канец вайне!" — перабірае фотаздымкі ветэран і паказвае фатаграфію, зробленую пад Гдыняй, на беразе Балтыйскага мора, у красавіку або маі 1945 года.
Тут магло быць фота з міністрам абароны
Ужо пазней, калі Фень у званні палкоўніка служыў у Забайкаллі, у іх акругу прыязджаў міністр абароны Грэчка, выступаў перад афіцэрскім калектывам дывізіі, на чале якой стаяў Аляксандр Фёдаравіч. Ветэран да гэтага часу шкадуе, што не засталося здымка, на якім Грэчка цісне яму руку, дзякуючы за службу.
"Перад адлётам, сядаючы ў самалёт і адной нагой яшчэ стоячы на прыступцы, ён ціснуў мне руку — абвясціў падзяку за службу. Ціснуў і ўсё чакаў, пакуль фатографы здымуць, а ім кадра не хапіла. Калі б кадр застаўся, я б у акадэмію генштаба паступіў, вось як бывае", — узгадвае Аляксандр Фёдаравіч, перабіраючы здымкі.
"Ідзем на абед, а на абочыне як раз дрэвы высадзілі. Грэчка глядзіць — адна таполя паламаны, не прыжылася. Я далажыў — будзе выпраўлена, за кожным дрэвам салдат замацаваны, не прыжылося дрэва. Мне адразу было загадана хадзіць недалёка ад міністра — ён ціха кажа, не пачуеш — будзе непрыемнасць", — узгадаў Фень.
"А вось мой сябрук — Дзегцяроў Аляксей Фёдаравіч. Ужо напрыканцы вайны ён вырашыў перайсці на пасаду ніжэй — начальнікам ГЗМ. Я для яго такі пераклад зладзіў. Скончылася вайна, і мы сталі абмяркоўваць, хто чым хоча заняцца далей. Я вырашыў пайсці вучыцца, ён — таксама, і з'ехаў у Ленінград паступаць у Акадэмію тылу. Ужо пасля вайны сустрэў яго прозвішча і даведаўся, што ён нейкі вялікі начальнік! На ліст мне не адказаў — мабыць, занадта вялікі начальнік. Голас у яго быў добры — мы палатку паставім, ляжым і Украіны песні спяваем… Сам даўно не бачыў гэтых фатаграфій… І мы калісьці былі маладыя".
