Раман Шантар, Sputnik
Танк, якому ў гэтым годзе спаўняецца 75 гадоў, прызнаны лепшым сярэднім танкам Другой сусветнай вайны, і да нядаўняга часу знаходзіўся на ўзбраенні некаторых краін Афрыкі і Сярэдняга Ўсходу.
Ад Фірсава да Кошкіна
Неабходнасць стварэння сярэдняга танка новага пакалення наспела ў СССР перад пачаткам Другой сусветнай вайны. Новая гусенічная машына павінна была замяніць састарэлыя лёгкія танкі тыпу ХТ (хуткаходны танк). У 1937 годзе Галоўным аўтабронетанкавым кіраваннем СССР (ГАБТК) было выдадзена заданне: распрацаваць новую машыну, якая зможа ў будучым замяніць ХТ.
Праектаваннем прататыпа танка пад кодавай назвай А-20 займалася канструктарскае бюро Харкаўскага паровозабудаўнічага завода пад кіраўніцтвам Афанасія Фірсава, аднак у самы разгар работ канструктар быў адхілены ад праекта, а затым расстраляны.
Кіраўніцтва КБ прыняў Міхаіл Коткін, і ўжо восенню 1937 году ў ГАБТК быў прадстаўлены праект танка БТ-9, які быў адхілены з-за грубых пралікаў у канструкцыі і адхіленні ад тэхзадання.
Пасля "зрыву" Кошкіным яшчэ аднаго праэкта, мадыфікацыі танка БТ —БТ-ІС канструктарскае бюро падзялілася на два незалежныя адзін ад аднаго падраздзялення: адно працягвала працаваць над мадэрнізацыяй лёгкага танка, а іншае, пад кіраўніцтвам Кошкіна, распрацоўвала новы сярэдні танк, які значна адрозніваўся па канструкцыі ад састарэлых двухвежавых "монстраў". Праца над танкам адбывалася ў складаных умовах пад пастаяннымі пагрозамі арышту і рэпрэсій.
Пасля разгляду Камітэтам абароны некалькіх варыянтаў праекта А-20 і хадавых выпрабаванняў вырабленых узораў канструктарскім бюро было пастаўлена новае заданне: павелічэнне таўшчыні бранявых лістоў да 45 мм (з 30 мм), паляпшэнне агляду з танка, ўстаноўка спаранай з 7,62-міліметровым куляметам гарматы Ф-32 калібрам 76 мм, асобнага кулямета для радыста і зенітнага кулямета. Ўказаны танк атрымаў рабочую назву Т-34.
Жыцце і смерць
У сціснутыя тэрміны было пабудавана дзве "трыццацьчацверкі", якія, будучы закамуфляванымі для непазнавальнасці, у ноч з 5 на 6 сакавіка сваім ходам накіраваліся з Харкава ў Маскву. Пад Белгарадам ў аднаго з танкаў зламаўся фрыкцыен, і калоне прыйшлося запаволіць ход, каб дабрацца да падмаскоўнага Серпухава, дзе пашкоджаны танк адрамантавалі.
Абодва танкі прыбылі ў Маскву для дэманстрацыі кіраўніцтву партыі ў ноч на 17 сакавіка. Пасля паказу машын на Іванаўскай плошчы ў Крамлі былі пачаты хадавыя выпрабаванні. Танкі падвяргалі выпрабаванням па стойкасці бранявых лістоў — абстрэльвалі прамой наводкай фугаснымі і бранябойнымі снарадамі. У чэрвені 1940 абедзве "трыццацьчацвёркі" адправілі на лінію Манэргейма для пераадолення процітанкавых перашкод, а затым танкі вярнуліся на завод у Харкаў — канструктарам неабходна было ўнесці змены ў некаторыя вузлы танка, якія не справіліся з выпрабаваннямі.
Загад аб серыйнай вытворчасці Т-34 быў падпісаны 31 сакавіка 1940 года. Агульны план выпуску на 1940 быў усталяваны ў 200 машын. З 1941 Сталінградскі трактарны і Харкаўскі паравозны заводы павінны былі цалкам перайсці на выпуск Т-34 з планам 2000 танкаў у год.
Пачатак канвеернай вытворчасці амаль супаў з трагічнай смерцю галоўнага канструктара танка — Міхаіл Кошкін памер 26 верасня 1940 у выніку ўскладненняў пасля перанесенага ім запалення легкіх, атрыманага падчас таго самага першага "танкавага паходу" з Харкава ў Маскву.
Баявое хрышчэнне
Да 22 чэрвеня 1941 было выпушчана, па некаторых дадзеных, крыху больш за 1000 "трыццацьчацьверак" перанесшых падчас даводкі шматлікія змены ў канструкцыі. Першыя баі з танкамі праціўніка Т-34 вытрымаў з гонарам: невялікія танкавыя падраздзяленні, на ўзбраенні якіх стаялі новыя "трыццацьчацверкі" паспяхова змагаліся з нямецкімі танкамі ў лакальных баях.
Першыя баі, аднак, паказалі недастатковую абароненасць бранявой абароны танка супраць 47-міліметровых і 50-міліметровых нямецкіх процітанкавых гармат. Акрамя таго, на нізкай эфектыўнасці танка ў баі адбілася недастатковая падрыхтоўка экіпажаў і недахоп рамонтнай базы. Да таго ж, савецкая тактыка "распылення" танкаў выглядала састарэлай у параўнанні з нямецкімі "механізаванымі кулакамі" здольнымі прарываць фронт суперніка на дзясяткі кіламетраў углыб.
Зброя перамогі
Пасля нарошчвання вытворчасці Т-34 на заводах, эвакуяваных у тыл, і пастаяннай мадэрнізацыі, "трыццацьчацверка" пачала станавіцца сур'езнай праблемай для войскаў Вермахта. Танкавы тактык Германіі, генерал-палкоўнік Гейнц Гудэрыян ў сваіх справаздачах камандаванню адзначаў, што Т-34 мае відавочную перавагу ў параўнанні з найноўшым нямецкім танкам Pz. IV.
Акрамя гэтага, няўдалы вопыт танкавых баеў пачатку вайны прывеў да змены савецкай тактыкі. Сумесна з танкавымі злучэннямі стала актыўна выкарыстоўвацца артылерыя і авіяцыя.
Чарговым выпрабаваннем для "трыццацьчацвёркі" стала найбуйнейшая танкавая бітва Вялікай Айчыннай вайны — Курская бітва. Да гэтага часу нямецкія танкі, зведаўшы мадэрнізацыю, атрымалі узмоцненую браню і новыя 70-ці і 80-ціміліметровыя прылады, здольныя паразіць Т-34 на невялікай адлегласці. Акрамя таго, на ўзбраенне Вермахта былі прынятыя новыя танкі "Тыгр" і "Пантэра". У ходзе бітвы савецкім танкавым часткам ўдалося спыніць наступ праціўніка, атрымаўшы пры гэтым буйныя страты.
Пасля бітвы на Курскай дузе перад савецкімі канструктарамі стала пытанне аб чарговым паляпшэнні характарыстык "трыццацьчацверкі". Так з'явілася мадэль Т-34-85 — з павялічанай літой вежай і новым 85-ціміліметровай прыладай З-53 (пазней ЗІС З-53 — Sputnik). Абедзве мадыфікацыі складалі асноўную масу танкавых частак савецкіх войскаў. Усяго за два апошнія гады вайны было выпушчана больш за 23 тысяч Т-34-85.
"Спакой нам толькі сніцца…"
Прагрукатаўшы жалезнымі гусеніцамі па маставых Берліна, "трыццацьчацверка", аднак, не адправілася на заслужаны супакой. Пасля ўдзелу ў разгроме японскай Квантунскай арміі, Т-34-85 працягнуў ваенную кар'еру, удзельнічаючы ва ўзброеных канфліктах у Кітаі, Карэі, араба-ізраільскіх войнах, а таксама на Кубе. У ходзе вайны ў Афганістане "трыццацьчацверкі" выкарыстоўваліся ў якасці нерухомых агнявых кропак Абмежаванага кантынгенту савецкіх войскаў.
