Вера Дашкевіч, Sputnik.
Толькі на дзень у Смілавічы прывязуць карціны Хаіма Суціна і яго земляка Шрага Царфіна. Экспазіцыя будзе працаваць для наведальнікаў у смілавічскім музее "Прастора Суціна" ўсяго некалькі гадзін. Сярод экспанатаў будзе і "Ева", самая дарагая карціна Суціна з беларускай калекцыі. Некалькі гадоў таму на аукцыёне Sotheby's мецэнаты заплацілі за яе амаль два мільёны долараў. Зрэшты апошнія 20 год міліёны долараў- гэта звычайны кошт за працы майстра.
"Выбіўся" ў людзі
Калі напрыканцы 20-х гадоў ХХ стагоддзя да родных мясцін у Смілавіч дайшлі чуткі пра яго поспех, бацька Хаіма даслаў у Парыж ліст. Папрасіў прабачэння, што біў у дзяцінстве, але пры гэтым заўважыў, што, відавочна, лупцоўка пайшла на карысць — бо Хаім "выбіўся" ў людзі і стаў "спадаром". Яшчэ бацька прасіў грошай — дом прадзіраваўся. Грошы Суцін выслаў, але на радзіму так да канца жыцця і не выбраўся.
Хаім Суцін нарадзіўся ў студзені 1893 года ў Смілавічах ў беднай яўрэйскай сям'і, быў дзесятым і не самым малодшым дзіцем, але, мабыць, самым дзіўным — часта сядзеў у кутку і маляваў. З цягам часу яго майстэрствы сталі абураць суполку. Малады чалавек адлюстроўваў людзей, што забаронена яўрэйскай традыцыяй. Апошняй кропкай для добрапрыстойных яўрэяў стаў партрэт рабіна. Хаіма моцна збілі. Ёсць легенда, што рабін даведаўся пра гэта і выдаў Суціну 25 рублёў. Па іншай версіі, выплаціць кампенсацыю сям'і рабіна абавязаў суд. У любым выпадку менавіта на гэтыя грошы малады чалавек з'ехаў вучыцца вытанчаным мастацтвам спачатку ў Мінск, затым у Вільню. Але ў марах быў Парыж, і ў 1913 годзе ён ужо абжываў пакоі ў Манпарнасе, дзе кватаравала ўся бедная парыжская багема.
Каб зарабіць на жыццё, Хаім Суцін разгружаў баржы і працаваў натуршчыкам у іншых мастакоў. У вольны час вучыўся ў прыватнай школе і маляваў.
Маляваў голым
Аб тым, што Суцін маляваў голым, стала вядома з мемуараў скульптара Восіпа Цадкіна, які жыў разам з Суціным у Манпарнасе. Цадкін узгадваў, што аднойчы вырашыў пазнаёміць Суціна з Мадыльяні, і калі мастакі зайшлі да Хаіма, то ён стаяў зусім голы перад палатном і зачаравана глядзеў на яго, а потым зрабіў некалькі мазкоў. Мадыльяні быў уражаны.
"Табе патрэбна дзяўчына, Хаім, інакш ты прападзеш!", — сказаў італьянец.
Суцін рабіў шмат дзіўных рэчаў, але тут дзівацтва не было. Голым Хаім маляваў для таго, как не запэцкаць адзенне. Вольных грошаў на адзенне ў яго не было.
Бычыныя тушы, дохлыя качкі і селядзец
У пачатку 1920-х гадоў карціны Суціна нечакана сталі добра прадавацца.
"Са з'яўленнем грошай Суцін змяніўся мала: ён быў не вельмі-то ахайны, жанчын стараніўся з-за сваёй надзвычайнай сарамлівасці",- сцвярджае Ілля Эрэнбург, які ў той час назіраў за Суціным у Парыжы.
Сябры дапамаглі зняць яму прыстойнае жыллё, апрануцца. Але тэмы і настроі работ Суціна не змяніліся.
"Мне бачыцца Суцін фігурай загадкавай, дэманічнай, — дзяліўся ўражаннямі Эрэнбург. — Гэта не Левітан з яго восеньскай сумам, не перадзвіжнікі з іх назойлівым рэалізмам. Суцін — гэта навальніца, стыхія, ўраган. Гэта новы тып мастака, які зрывае скуру з прадметаў, выварочвае вонкі не заўсёды добрае чалавечае нутро".
Суцін часта і шмат пісаў мясныя тушы, аскубаную дзічыну, селядзец на талерцы. За працай мяснікоў ён назіраў у Парыжы, калі ў свае першыя "галодныя" гады жыў недалёка ад бойні. Зрэшты, Ілля Эренбург выказаў здагадку, што такая колькасць работ, звязаных з ежай, абумоўленае не ўбачаным, а перажытым — тым, што "гэты чалавек за сваё жыццё добра нагаладаўся".
Сыход
Суцін дрэнна еў і шмат піў, з-за гэтага пакутаваў страўнікам. Чарговае абвастрэнне язвы здарылася ў жніўні 1943-го. Да таго часу Суцін ўжо два гады як хаваўся ў правінцыі, жыў там па падробленых дакументах. Францыя была акупавана, у яўрэя не было шанцаў атрымаць паўнавартасную медыцынскую дапамогу. Тым не менш хірург, які быў гатовы зрабіць таемную аперацыю, знайшоўся, але толькі ў Парыжы. Суцін адолеў дарогу, перажыў аперацыю, але затым ў мастака развіўся ператаніт, ад якога ён і памёр.
Хаіма Суціна пахавалі на манпарнасском могілках. Праводзіць яго прыйшлі ўсяго некалькі чалавек: арыстакратка Мары Оранж, мастак Пабла Пікаса, пісьменнік Жан Кокто і паэт Макс Жакоб.
Упершыню на Беларусі
На Беларусі з 19 па 21 красавіка пройдуць першыя міжнародныя "Суцінскія чытанні". Для заходніх даследчыкаў радзіма Суціна — вельмі цікавая тэма, а для беларускіх спецыялістаў асоба мастака была мала вядома.
У Смілавічы з'ехалася шмат аўтарытэтных знаўцаў творчасці мастака. У тым ліку дырэктар Парыжскай Пінакатэкі Марк Рэсцяліні, арганізатар першай буйной рэтраспектыўнай выставы Суціна ў Францыі ў 1989 годзе Маітэ Валес-Блед, дырэктар Дзяржаўнага інстытута культуры, філасофіі і мастацтва Літвы Іаланта Шыркайтэ і іншыя даследчыкі.
У межах форума адбудзецца дзённая экспазіцыя работ Суціна і Царфіна — выключны шанец для беларусаў паглядзець на згубленую гісторыю.
