Юлія Хвошч, Sputnik.
Пры жыцці яго папракалі ў музычным прымітывізме і адсутнасці глыбіні, пісалі разгромныя артыкулы, выганялі з мастацкага вучылішча. Аднак, ён быў больш, чым рокерам, быў адзінай фігурай у тагачаснай рускай рок-музыцы, якая апелявала практычна да ўсёй моладзі.
Цоя называюць апошнім рамантыкам эпохі. У яго сумных і лірычных песнях нярэдка спяваецца пра смерць, як быццам ён ведаў усё пра свой лёс. Майк Навуменка, які памёр праз год пасля Цоя казаў, што "ў нашай краіне, каб стаць папулярным, дастаткова памерці маладым".
Творчы шлях
Цой нарадзіўся ў 1962 годзе і быў звычайным піцерскім хлапчуком. У яго былі схільнасці да малявання і чытання, але ў пятым класе яму падарылі гітару і праз тры гады ён арганізаваў сваю першую школьную групу "Палата №6", у якой граў на басу. Цой паступіў у вучылішча, стаў вучыцца на рэстаўратара, але заняткі гітарай яго цікавілі ўсё больш, і ён быў выключаны з мастацкай установы за непаспяховасць.
Удзельнікі "Палаты №6" сябравалі з гуртом "Пілігрым", і летам 1981-га музыкамі было прынята рашэнне з двух гуртоў стварыць адзін — "Гарын і Гіпербалоіды". Увосень таго ж года калектыў уступіў у ленінградскі рок-клуб, дзе пазнаёміўся з Барысам Грабеншчыковым. Уплывоваму прадстаўніку андэграўнду настолькі спадабалася творчасць маладых хлопцаў, што ён прапанаваў ім зрабіць запіс у студыі. Увесну 1982-га група змяніла назву на "Кіно" і пачала шчыльна працаваць.
"Малады гурт, які толькі што сабраўся, яшчэ не вельмі ўяўляе, чым ён будзе займацца. Адпаведна, назву трэба браць максімальна размытую, абстрактную ну і нейкую запамінальную. Калі мы бралі нашу назву, я зыходзіў з таго, што слова "кіно" ўжываецца ў мове вельмі часта і яго нават нельга тлумачыць ніяк", — сказаў Цой у адным з інтэрв'ю.
"Кіно" не адразу сталі папулярнымі, яны больш за тры гады ішлі да свайго трыумфу. Нават калі ў гурта з'явіліся фанаты, у клубы, дзе выступалі "Кіно" не заўсёды можна было трапіць, прыхільнікі перапісвалі адзін у аднаго касеты, Цоя, як і Шаўчука, Кінчава, Грэбеншчыкова, усё яшчэ не паказвалі па тэлебачанні, інтэрв'ю не бралі, касеты з запісамі не паступалі ў адкрыты продаж.
У 1984-м гурт мяняе склад, а ў студзені 1986-га выпускае сваю першую афіцыйную плытку "Ноч", якая разышлася двухмільённым накладам.
Пік папулярнасці "Кіно" прыйшоўся на самы канец 80-х, калі гурт заўважыў прадзюсар Юрый Айзеншпіс і, скарыстаўшыся сваімі шматлікімі сувязямі, выпусціў "кіношнікаў" да вялікай аўдыторыі.
"Цой і яго вобраз знаходзяцца па-за часам. Пачатак яго кар'еры прыпаў на гады позняга застою і рэпрэсій, росквіт — на гады галоснасці і перабудовы, у нейкім сэнсе ён увасабляў і тое, і іншае", — лічыць музычны крытык Арцемій Троіцкі.
Перамогі вынікалі адна за адной. Спачатку выйшла плытка "Группа крови", а затым фільм "Асса", у якім прагучала песня "Перемен", якая стала гімнам перабудовы, хоць, па словах людзей, якія ведалі Цоя асабіста, музыка не ўкладваў у свае тэксты палітычны падтэкст.
За сваё кароткае жыццё Цой напісаў больш за 300 песень і… папоўніў шэрагі "Клуба 27", хоць незадоўга да смерці адзначыў сваё 28-годдзе.
- "Клуб 27" — абагульняючая назва музыкаў, якія ўнеслі важкі ўклад у развіццё музычнай культуры і загінулі ва ўзросце 27 гадоў на піку папулярнасці пры дзіўных абставінах, у "клуб" уваходзяць Курт Кабэйн, Эмі Уайнхаўс, Джым Морысан і іншыя.
"Я хачу быць качагарам, працаваць суткі праз трое"
За час свайго шляху да славы Цой перажыў многае — хранічнае безграшоўе, частую змену кватэр і работ, холад, бытавую неўладкаванасць. Кім ён толькі не працаваў, пакуль "Кіно" не заняло сваё месца на музычным алімпе — ратавальнікам на пляжы, прыбіральшчыкам у грамадскай лазні, разьбяром па дрэве, але заўсёды марыў працаваць вартаўніком ці качагарам з-за графіка суткі праз трое.
Яго жаданне ажыццявілася — ён доўгі час працаваў у кацельні, знакамітай "Камчатцы", размешчанай недалёка ад СК "Юбілейны". Зараз на гэтым месцы ў Піцеры бар-музей, сёе-тое там засталося некранутым з "цоеўскіх" часоў — плакаты на сценах, канапы, столікі.
Аднойчы, калі гурт ужо набыў папулярнасць, у кацельню зайшоў жыхар аднаго з дамоў з мэтай паскардзіцца на дрэннае ацяпленне. Убачыўшы Цоя за працай, ён збянтэжыўся: "Вы? Што вы тут робіце?". Цой горда адказаў, што гэта яго праца і менавіта яе ён тут робіць.
Аляксей Рыбін, доўгі час граў з Цоем, будучы яго сябрам, лічыць, што музыка ніколі не быў ні прадказальнікам, ні рэвалюцыянерам, ні настаўнікам — ён проста дадумаў ўдалы сцэнічны вобраз. "Песня "Перемен" не пра звяржэнне савецкай улады. І песня "Группа крови" не пра Афган — гэта ўсё значна вышэй", — пісаў Рыбін ва ўспамінах.
"Я памятаю такі момант. Аднойчы, яшчэ ў 86-м, мы сядзелі ўсю ноч напралёт ў Марыяны дома на праспекце Ветэранаў і балбаталі. Было ўжо каля чатырох гадзін ночы, калі гаворка зайшла аб Грэбеншчыкове, і Віктар сказаў такую фразу: "Вось калі б Барыс зараз памёр, ён стаў бы легендай". Я паглядзеў на Віктара — у яго на вачах былі слёзы", — узгадвае ў кнізе "Звезда по имени Солнце" рэжысёр Рашыд Нугманаў.
Не гледзячы на тое, што Цой пастаянна знаходзіўся ў асяроддзі людзей, ён быў маўклівы, і амаль у кожнай яго песні ёсць сумныя акорды, смутак і нейкае пачуццё безвыходнасці. Па апублікаваных у розных выданнях ўспамінах яго сяброў гэта звязана з тым, што Цой валодаў вельмі моцнай інтуіцыяй і ў многіх песнях адчуваў будучыя перамены.
"Я думаю, у кожнага чалавека з'яўляецца адчуванне, што ён у клетцы. Нейкай псіхалагічнай клетцы. І хочацца знайсці з яе выхад. Выхад уласным жаданням", — сказаў Цой у адным з інтэрв'ю.
Усе жыццёвыя непрыемнасці Цой ўспрымаў з цярпімасцю ўсходняга чалавека. Быў мяккім, трохі адхіленым і не шмат размаўляў. Калі ў яго спыталі, што для яго значыць музыка, ён адказаў: "Для мяне гэта не хобі, а лад жыцця. Не ведаю, можа заўтра мне ўсё гэта надакучыць і я займуся чым-небудзь іншым, але сёння гэта тое, дзеля чаго я гатовы ахвяраваць практычна ўсім".
Лідэр "Кіно" ў кіно
А вось што можна назваць хобі музыканта, дык гэта кіно і захапленне ўсходнімі адзінаборствамі. Ён быў прыхільнікам акцёраў Міхаіла Баярскага і Уладзіміра Высоцкага, захапляўся майстэрствам Бруса Лі, паводзіны якога пазней стаў пераймаць, часта біўся "па-кітайску" з гітарыстам "Кіно" Юрыем Каспаранам.
У фільме "Іголка" Рашыда Нугманава Цой сыграў галоўную ролю. Не гледзячы на тое, што ў жыцці Цой быў вельмі асцярожны, на экране дражніў смерць — у "Ігле", якая выйшла ў 1989 годзе, героя ўдарылі нажом, ён сышоў у туман, заціскаючы смяротную рану. Прыхільнікі гурта ўбачылі ў гэтым дрэнны знак, але ўсё-такі верылі, што герой не памрэ.
Па словах Нугманава, песню "Группа крови" з самага пачатку вырашылі выкарыстоўваць у фільме. Яна была запісана незадоўга да здымак. "У іх была такая балванка — песень пяць, да якіх пазней дадаліся іншыя і з'явіўся альбом "Группа крови". А песню "Звезда по имени Солнце" Цой напісаў прама падчас здымак. Ён напісаў яшчэ і інструментальную музыку да "Іглы", якая там гучыць за кадрам".
"Калі Віктар першы раз глядзеў гатовую карціну, ён сказаў: "А дзе ж мая музыка?" Ён нават вырашыў, што я нешта выкінуў, настолькі там насычаны гукарад. Я яму паставіў гукавую дарожку — вось, глядзі, тут усё ёсць", — узгадвае Нугманаў.
Калі Цоя назвалі лепшым акцёрам года, ён паставіўся да гэтага з вялікім гумарам. Па словах Нугманава, Цой нават марыў, каб "Ігле" далі прыз за самы горшы фільм. Але — не атрымалася.
Неўзабаве пасля "Іголкі" на экран выйшла карціна рэжысёра Салаўёва "Асса", дзе музыка адыграў эпізадычную ролю. Кароткае з'яўленне Цоя стала ці ледзь не самым значным момантам ўсёй "Ассы". У фінале фільма ён выканаў песню "Перемен", якая стала гімнам цэлага пакалення, якое шчыра верыла ў свае мары. Шкада, што наступныя 90-я прынеслі зусім не тыя перамены, пра якія разам з Цоем спявала пакаленне "Ассы".
Некалькі версій ДТЗ
Апошнія гады свайго жыцця Цой любіў адпачываць у Латвіі. У ноч на 15 жніўня 1990-га музыкант выехаў на рыбалку на новым аўтамабілі, вяртаўся дадому апоўдні. На 35-м кіламетры латвійскай трасы новы цёмна-сіні "Масквіч 2141", — падарунак Цою ад Айзеншпіса — сутыкнуўся ў "Ікарусам". Смерць вадзіцеля легкавушкі наступіла імгненна. Ад самой машыны ацалела толькі вечка багажніка.
Ад месца сутыкнення "Масквіч" адкінула на 18 метраў. Ад машыны амаль нічога не засталося, у багажніку выявілі вуды і сціплы ўлоў.
Аўтамабіль і аўтобус сутыкнуліся днём на абсалютна пустой дарозе, сведак таго, што адбылося не аказалася.
У асяроддзі прыхільнікаў "Кіно" адразу з'явілася мноства версій гібелі куміра — ад абсурдных да праўдападобных. Адны сцвярджалі, што ў яго ў асабістым жыцці здарылася драма — ён растаўся са сваёй дзяўчынай Наташай і перажыванні зрабілі яго няўважлівым. Іншыя запэўнівалі, што нейкія людзі, якім Цой "перашкаджаў ў музычным бізнэсе" на рыбалцы паведамілі яму аб выкраданні сына, і тады ён паехаў дадому на поўнай хуткасці, што стала прычынай ДТЗ. Трэція перакананы — Цоя з-за зайздрасці забілі калегі па музычным цэхе, сапсаваўшы рулявое кіраванне яго аўтамабіля. Адной з папулярных была версія пра самагубства. Нават калі выказаць здагадку, што Цой звёў рахункі з жыццём, то цяжка прыдумаць больш недарэчны спосаб самагубства, а самае галоўнае — ён ніколі не стаў бы рызыкаваць чужымі жыццямі, бо ў аўтобусе маглі знаходзіцца пасажыры. Тым больш перад смерцю ён купіў цэлы блок дарагіх цыгарэт. Пакончыць з сабой звычайна вырашаюць людзі, якія перажываюць цяжкія часы. У Цоя ў апошні год жыцця усё было выдатна.
Афіцыйная ж версія следчых кажа аб тым, што Цой проста заснуў за рулём.
"Сутыкненне аўтамабіля "Масквіч-2141" цёмна-сіняга колеру з рэйсавым аўтобусам "Ікарус-280" адбылося ў 12 гадзіну. 28 мін. 15 жніўня 1990 года на 35 км трасы Слока — Талса. Аўтамабіль рухаўся па трасе з хуткасцю не менш за 130 км / г, кіроўца Цой Віктар Робертавіч не справіўся з кіраваннем. Смерць В. Р. Цоя наступіла імгненна, кіроўца аўтобуса не пацярпеў…. У. Цой быў абсалютна цвярозы напярэдадні гібелі. Ва ўсякім выпадку, ён не ўжываў алкаголь на працягу апошніх 48 гадзін да смерці. Аналіз клетак мозгу сведчыць пра тое, што ён заснуў за рулём, верагодна, ад ператамлення", — напісана ў міліцэйскім пратаколе.
Але музыка быў вельмі асцярожным па жыцці, ды і "Масквіч 2141" не адрозніваўся "ціхім ходам". Матор гэтага аўтамабіля гудзе так, што часам бывае складана размаўляць. Заснуць у такіх умовах немагчыма.
Сярод версій гібелі Цоя была і такая — не выключана, што ён сеў за руль у нецвярозым выглядзе. Сярод рок-музыкаў 80-х п'янства было часткай жыцця. Цой любіў вечарынкі і хатнія канцэрты, ён часта бываў у кампаніі, але спіртным не захапляўся. Па выніках лабараторных даследаванняў алкаголю і наркатычных рэчываў у крыві Цоя не выяўлена.
Яшчэ адну версію прапанаваў праект НТБ "Следствие вели…" — у дарозе Цой праслухоўваў чарнавыя запісы новага альбома, нешта абдумваў, касета скончылася, ён нахіліўся яе перавярнуць. Машына з'ехала на абочыну, і музыка здзейсніў распаўсюджаную памылку пачынаючага кіроўцы — рэзка павярнуў руль у іншы бок і выляцеў на сустрэчную паласу. Менавіта ў гэты момант з-за павароту з'явіўся "Ікарус".
Гітарыст "Кіно" Юрый Каспаран яшчэ ў 2002 годзе абверг інфармацыю аб наяўнасці касеты ў аўтамабілі Цоя.
"Карыстаючыся выпадкам, хачу развеяць міф, што на месцы аварыі знайшлі касету з дэма "Чорнага альбома"… Усё было не так. Я спецыяльна прыехаў у Юрмалу з апаратурай, з інструментамі, і мы рабілі аранжыроўкі для новага альбома. Калі дарабілі, я забраў касету і паехаў у Пецярбург. Я прыехаў раніцай, вечарам даведаўся аб тым, што здарылася. І паехаў назад. І касета ўвесь час была ў мяне ў кішэні", — сказаў Каспарян у інтэрв'ю часопісу "Тынэйджар".
Падзеі 15-га жніўня 1990-га пад Рыгай не ўкладваюцца ў рамкі логікі. Можа быць усяму віной тэхнічная няспраўнасць аўтамабіля, гэтую машыну наўрад ці можна назваць узорам надзейнасці. Але пасля катастрофы ужо было немагчыма ўсталяваць тэхнічны стан аўтамабіля — ад удару ён амаль цалкам быў знішчаны.
Некаторыя прыхільнікі да гэтага часу не вераць у смерць куміра. Існуе легенда, што ў 90-м годзе ён проста стаміўся ад славы і з'ехаў за мяжу, дзе жыве да гэтага часу ціха і шчасліва.
Памяць
Прайшло 25 гадоў з дня гібелі музыкі, але да гэтага часу яго песні гучаць як у дварах на гітарах, так і з вялікай сцэны, пераспяваныя іншымі рок-музыкамі.
Да гэтага часу двойчы ў год ля "сценак" Цоя збіраюцца прыхільнікі яго творчасці, многія з якіх нарадзіліся праз гады пасля яго смерці.
Фестываль "Цой Жывы" ўпершыню прайшоў у Рызе 8 жніўня 2015-га, недалёка ад таго самага месца, дзе разбіўся музыкант. На канцэрце выступілі Земфіра, "Аліса", Вячаслаў Бутусаў, Князь і іншыя.
Музыканту ўсталёўваюцца помнікі, сценкі памяці (у Беларусі іх дзве — у Мінску і Магілёве), да якіх двойчы ў год — у дзень нараджэння і дзень смерці — прыходзяць прыхільнікі, яго імем называюцца вуліцы, пра яго працягваюць пісаць кнігі.
Так, 15 жніўня ў Санкт-Пецярбургу адбудзецца прэзентацыя новай кнігі выдавецтва АСТ пад назвай "Віктар Цой і яго "Кіно", якая выходзіць у межах серыі "Легенды Рускага року".
"Працуючы над гэтай кнігай, я сапраўды даведалася масу новай інфармацыі. Ну, уласна, і пра тое свеце, у якім ён жыў. Але больш за ўсё мяне здзівіла, што, напрыклад, у песні "Кукушка" было, як мінімум, пяць чарнавікоў і пяць версій. І ў гэтай кнізе будуць прадстаўлены самі чарнавікі. Гэта значыць, натуральна, сканы фатаграфій, але, тым не менш, самі чарнавікі гэтых песень", — распавяла ў інтэрв'ю "Наше радио"шэф-рэдактар выдавецтва Алена Якаўлева.
У кнізе "Віктар Цой і яго "Кіно" ўпершыню апублікаваныя не толькі некаторыя чарнавікі музыканта, але і фатаграфіі і малюнкі з сямейнага архіва Цоя.
Таксама ў суботу ў 20.00 вечара ў адным з арт-салонаў Санкт-Пецярбурга ў рамках прэзентацыі кнігі будзе ўпершыню праслухан запіс нявыдадзенага кватэрніка Віктара Цоя, датаваны позняй восенню 1985 года.
Апошні канцэрт групы "Кіно" адбыўся 24 ліпеня 1990 года ў маскоўскіх "Лужніках", было прададзена 70 тыс квіткоў, стадыён не змясціла ўсіх жадаючых.
