Вера Дашкевіч, Sputnik
Жаданне Джэрада Кушнера, зяця цяперашняга кандыдата ў прэзідэнты ЗША Дональда Трампа, даказаць выбаршчыкам і свету, што бацька яго жонкі — не антысеміт, раптам зрабіла беларускі Навагрудак вядомым. Джэрад нядаўна апублікаваў артыкул, у якім распавёў ваенную гісторыю сваёй габрэйскай сям'і — пра тое, як выжывалі ў Навагрудскім гета, а потым уцяклі ў партызаны.
"Зяць Трампа — унук беларускіх партызан", — застракацелі загалоўкі. Sputnik вырашыў высветліць, ці пускаў Кушнер цягнікі пад адхон, а заадно іншыя падрабязнасці гэтай ваеннай гісторыі.
Зэйдэль Капялюшнік
Кушнеры да вайны былі даволі забяспечанай сям'ёй, жылі ў самым цэнтры Навагрудка — на Рынкавай плошчы. Мелі свой каменны дом і асобна — краму ў Пасажы насупраць.
Галава сямейства Зэйдель Кушнер займаўся вытворчасцю футравых вырабаў, шыў футра і шапкі, за што атрымаў мянушку Капялюшніка. У сям'і было трое дзяцей, сын Хоня, або Хонен, і дзве дачкі — Лея і Рая, будучая бабуля Джэрада, зяця Трампа.
У той час у Наваградку, як у большасці беларускіх мястэчак, габрэі складалі больш за палову насельніцтва. Настаўнічылі, лячылі, займаліся рамёствамі. У мясцовага мэра-паляка намеснікам звычайна таксама быў габрэй.
"У гета Кушнеры апынуліся гэтак сама, як і ўсе. Прыйшлі, як было загадана, 7 снежня 1941 года. Напярэдадні на вуліцах быў развешаны загад. Да таго ж, габрэйская паліцыя і юдэнрат (орган габрэйскага самакіравання, які ствараўся нацыстамі на акупаваных тэрыторыях — Sputnik) абышлі ўсе сем'і і строга наказалі быць у прызначаны час у судзе, а на наступную раніцу тут пачалася селекцыя", — распавяла Sputnik былы дырэктар і стваральнік экспазіцыі Музея габрэйскага супраціву ў Наваградку Тамара Вяршыцкая.
У выніку гэтай селекцыі з шасці тысяч навагрудскіх габрэяў да вечара ў жывых засталося і потым апынулася ў гета толькі паўтары тысячы.
Селекцыя
Селекцыя — гэта, па сутнасці, адказ на два пытанні, якія задаваў нямецкі афіцэр: прафесія і колькі дзяцей, распавяла Вяршыцкая. Прычым значэнне мела не што, а як адказвалі патэнцыйныя ахвяры.
"Бацька і дзядзька Джэка Кагана (былога вязня гета і брытанскага мільянера, які дапамог у аднаўленні гісторыі Навагрудскага гета — Sputnik) былі шаўцамі і мелі па двое дзяцей. Тая ж прафесія і тая ж колькасць дзяцей. Але адну сям'ю адпраўляюць на расстрэл. А сям'я Джэка застаецца ў жывых. У нацыстаў няма логікі. Наколькі я зразумела, значэнне мела, ці ёсць у цябе страх. Калі ёсць, усё, у цябе няма шанцаў", — патлумачыла Вяршыцкая.
Кушнеры прайшлі селекцыю. Апынуліся спачатку ў адкрытым гета на Перасёку, потым — у ліку 500 шчасліўчыкаў, якіх улетку 1942 перавялі ў закрыты працоўны лагер. Тых, хто не патрапіў у гэты лагер, на працягу наступнага паўгода расстралялі.
"Я не ведаю нічога пра характар Зэйдэля. Але ведаю, што, дзякуючы свайму становішчу да вайны, ён спрабаваў стварыць для сям'і максімальна лепшыя ўмовы ў гета. Да прыкладу, калі з першага гета габрэяў вадзілі на працы ў горад — а працы былі цяжкія, — ён адкупляў малодшага сына, каб Хоня не хадзіў на гэтыя работы", — распавяла Вяршыцкая.
Зрэшты, як мінімум пра адзін працоўны эпізод з удзелам Хоні ўсё-такі вядома. Па словах Вяршыцкай, калі іншым габрэям надакучыла назіраць, як супляменніка "адмазвалі" ад работ, яны наўпрост падышлі да маладога Кушнера. Таму стала нязручна, і пры першай жа магчымасці ён сам падахвоціўся ісці ў горад. Праўда, у выніку ледзь не загінуў.
Хоня і яшчэ некалькі габрэяў павінны былі адагрэць замерзлыя трубы ў доме высокапастаўленага афіцэра. У нейкі момант афіцэр, відавочна, вырашыў сэканоміць дровы — расстраляў сваіх работнікаў, а трупы кінуў у вогнішча. Хоня апынуўся паранены, здолеў адпаўзці ад агню і схавацца. Назаўтра яго знайшлі супляменнікі і адвезлі ў лагер.
Расстрэл замест хлеба
У Навагрудскім гета, акрамя дробных забойстваў, руцінных аблаў і пагромаў, было 4 масавых расстрэла. Апошні здарыўся 7 мая 1943 года ўжо ў працоўным лагеры.
Напярэдадні склалі спіс з 250 чалавек — гэта каля паловы ўсіх вязняў. Раніцай ім загадалі ісці за дадатковай буханкай хлеба, а астатніх тым часам выгналі на двор. У гэтым натоўпе апынуліся жонка Зэйдэля Хіндзі і сын Хоня.
"Хіндзі праз плот стала заклікаць Зэйдэля памерці разам. У рэлігійных габрэяў здаралася такая рэакцыя — здавалася б, безвыходнасці. Але гэта не таму, што страшна ці ўсё адно. А таму, што яны ўспрымалі ўсё гэта як божую кару за ганебныя паводзіны. Але Хоня ў гэты час пераскочыў праз плот і схаваўся", — распавяла Вяршыцкая.
Тыя, хто застаўся ў жывых, бачылі, як забівалі іх блізкіх. Спачатку быў шок, а потым яны раззлаваліся, тлумачыць нетыпова пратэстную рэакцыю на пагром стваральнік экспазіцыі Навагрудскага музея.
"Звычайнай рэакцыяй на пагром ці расстрэл была дэпрэсія ці заняпад сіл. А тут яны раззлаваліся. Спачатку хацелі кінуць у будынак паліцыі пару гранат, якія ў іх былі, і бегчы. Але некалькі чалавек адразу запярэчылі, што не змогуць бегчы па стане здароўя. І тады хтосьці прапанаваў будаваць тунэль. І вось гэтую ідэю прынялі ўсе, хоць у яе ніхто не верыў", — заўважыла Вяршыцкая.
Капалі лыжкамі
Уцёкі з Навагрудскага гета лічыцца самым масавым і паспяховым выратаваннем габрэяў на акупаваных тэрыторыях, нагадала Вяршыцкая.
"Самы вядомы ў Еўропе тунэль на ўскраіне Парыжа будавалі для 60 чалавек, якія былі ў эліце. Але яны не змаглі ўцячы. Таму што заўсёды знойдзецца той, хто ўсё раскрые. А тут было вырашана — бегчы павінны ўсё!" — заўважыла стваральнік экспазіцыі Музея габрэйскага супраціву.
Тунэль даўжынёй у 200 метраў капалі 4 месяцы. Дакладней, нават не капалі — прашкрэблт лыжкамі, відэльцамі і жалязякамі.
"Калі мы знайшлі тут сапёрную нямецкую лапатку, я думала, што лапаткай капалі. Але чалавек, які будаваў тунэль, патлумачыў, што лапаткай немагчыма было капаць, таму што гліна. Лапаткай нагружалі ў мяшкі зямлю, якую выцягвалі з тунеля. А мяшкі шылі з адзення, якая заставалася ад расстраляных. Мяшочкі складалі на гарышча. Зямлю ж трэба было дзесьці хаваць", — распавяла Вяршыцкая.
Каб дыхаць пад зямлёй, цэслеры прасвідравалі ў грунце адтуліны вонкі. Каб зафіксаваць іх, сантэхнікі увагналі ў гэтыя адтуліны вадаправодныя трубы. А каб разумець кірунак, у якім капаюць, у гэтыя трубы прасоўвае пазначаныя фарбай палачкі і глядзелі з гарышча.
Дбайнасць працы ў тых умовах дзівіць: электрыкі правялі пад зямлю святло, "запітаўшыся" ад паліцэйскага пражэктара. А перад уцёкамі арганізавалі некалькі тэставых адключэнняў вулічнага асвятлення, каб паглядзець, як хутка немцы зрэагуюць і змогуць ліквідаваць аварыю. Уначы 26 верасня 1943 — адзін за адным — вязні гета спусціліся ў тунэль.
"Людзі ўжо ўсе былі ў тунэлі, калі ў гэта памяшканне прыйшлі паліцаі. Убачылі ўваход у тунэль, зразумелі, што ўсе сышлі, і пачалі страляць. Раніцай зладзілі аблаву. Трэба сказаць, што ўцёкі быў арганізаваны вельмі выразна. Але куды ісці далей, разумелі не ўсё. Многія заснулі, дабегшы да лесу. У выніку выратаваліся толькі дзве траціны", — распавяла Вяршыцкая.
Сярод загінулых апынуўся і Хоня Кушнер. А Зэйдэль з дочкамі апынуліся ў партызанах. 152 чалавекі, якія збеглі праз тунэль з Наваградскага гета, прыйшлі ў атрад Бельскіх.
Партызаны
Габрэйскія партызаны — гэта адмысловая гісторыя, падкрэсліла Вяршыцкая. Барацьба з ворагам, калі казаць пра атрад Бельскіх, не была для іх галоўнай мэтай.
"Усе іншыя партызаны дзейнічалі выключна з аднаго пасылу — змагацца з ворагам. Атрад Бельскіх меў мэту — выратаванне габрэяў. Першапачаткова яны наогул не планавалі ніякага супраціву, сышлі ў лес, каб выжыць. Але ў нейкі момант зразумелі, што выжываць можна было, толькі калі ты ўяўляеш сабой сілу і калі цябе баяцца. Тады яны сталі адпраўляць пасланцаў ў гета, заклікаць габрэяў сыходзіць у лес. Тувія (камандзір атрада — Sputnik) казаў ім: "Я не абяцаю, што вы зможаце выжыць, але калі вы памраце, вы памраце, як людзі", — патлумачыла Вяршыцкая.
Баявая група ў атрадзе была 150 чалавек, хоць агульная колькасць атрада часам дасягала больш за 1200 чалавек. Байцы Бельскіх сумесна з іншымі атрадамі ўдзельнічалі і ў рэйкавай вайне, і тэлеграфныя слупы пілавалі, і ворагаў адстрэльвалі.
"Барацьба з ворагам не была галоўнай мэтай. Таму што калі Бельскія праводзілі нейкую аперацыю, у адказ пакутавала мясцовае насельніцтва. Вы ж ведаеце, што ўсе спаленыя вёскі ў Беларусі — гэта адказ на дзеянні партызан. Акрамя таго, у адказ яны атрымлівалі аблавы у лесе, напады на сваю базу. І не заўжды маглі сябе абараніць. Трэба было кідаць базу і сыходзіць глыбей у лес", — патлумачыла краязнаўца.
Пра баявыя поспехі Зэйдэля Кушнера нічога невядома. Хутчэй за ўсё, ён па-ранейшаму працаваў — зараз ужо ў партызанскіх майстэрнях, якія арганізавалі Бельскія. А дзяўчынкі маглі стаяць у ахове лагера, выказала здагадку Вяршыцкая.
У атрадзе Рая Кушнер пазнаёмілася са сваім будучым мужам Ёзэфам Бярковічам, які прыйшоў у атрад Бельскіх ў 1944. Перад эміграцыяй у ЗША Бярковіч узяў прозвішча Кушнер.
Сцяна памяці
Чарльз Кушнер — бацька Джэрада і сват Дональда Трампа — перыядычна прыязджае ў Наваградак. Першы раз быў тут яшчэ ў савецкія часы, у 1989 годзе, калі ніякага музея яшчэ не было. Потым прыязджаў ужо ў нулявыя, потым яшчэ і яшчэ раз. Зараз перыядычна прывозіць ўнукаў — паказаць пакой і нары, якія іх продкі дзялілі з іншымі вязнямі Навагрудскага гета, вузенькі тунэль і лыжку, якой скрэблі гліну. І лес, дзе загінуў Хоня, у гонар якога яго назвалі, бо другое імя Чарльза — Хонен.
Самае дзіўнае, што да пачатку 90-х, калі ў Наваградак пасля распаду СССР сталі прыязджаць былыя вязні, краязнаўцы нічога не ведалі пра гісторыю гета.
Мясцовыя з тых, хто бачыў трагедыю, пра яе маўчалі — магчыма, праз пачуццё віны, мяркуе Вяршыцкая. Яны бачылі смерць суседзяў і нічога не маглі зрабіць.
На пачатку 90-х Вяршыцкая збірала экспазіцыю краязнаўчага музея, калі да яе звярнуліся ад імя брытанскага мільянера Джэка Кагана. Каган быў адным з вязняў гета.
"Джэк Каган прыехаў у 1991 годзе, але не змог трапіць у музей. Тады ён праз знаёмых у Маскве задаў пытанне: а што ёсць у музеі пра габрэяў? Я спытала: "Пра якіх габрэяў?" — распавяла былая дырэктар.
Экспазіцыю Музея габрэйскага супраціву рабілі паводле расповядаў Кагана і іншых вязняў і збольшага за іх грошы. Дапамагалі і Кушнер. І працягваюць дапамагаць. Чарльз, да прыкладу, гатовы прафінансаваць стварэнне сцяны памяці — мемарыяла ля выхаду з тунэлю з імёнамі загінуўшых пры уцёках. Там будзе імя і яго дзядзькі. Праект ужо гатовы.
"Сярод былых вязняў апынулася шмат паспяховых людзей. Яны ўсе сталі кімсьці. Джэк Каган мільянер, Лейбавіч мільянер, Кушнеры мільярдэры. Я думаю, гэтаму ёсць тлумачэнне: раз яны змаглі выжыць тут, уяўляеце, на што яны былі здольныя ў мірны час", — заўважыла Вяршыцкая.
