Святлана Ліцкевіч, Sputnik
Тэарэтычна пачытаць палеатыпы Францыска Скарыны можа кожны жадаючы. Але для таго, каб гэта здарылася, паручыцца за вас павінна, як мінімум, ваша арганізацыя. І яшчэ — давядзецца растлумачыць, чаму вас не задавальняе лічбавая копія выдання, бо практычна ўсю кніжную спадчыну Скарыны сёння можна знайсці ў электронным выглядзе.
Са Скарынам на "ты"
"Не варта думаць, быццам гэтыя кнігі зусім недатыкальныя. Кніга для таго і створана, каб яе чыталі. Павінны пераварочвацца яе старонкі, яна павінна "адчуваць" сваю запатрабаванасць, калі хочаце, напаўняцца жыццём", — загадчыца навукова-даследчага аддзела кнігазнаўства Галіна Кірэева пра старажытныя кнігі гаворыць не як пра звычайны працоўны матэрыял — хутчэй як пра нешта адухоўленае.
Зрэшты, зразумела, што "наша ўсё" — кнігі першадрукара Францыска Скарыны — не выдаюцца ў агульнай чытальнай зале каму папала. Таксама як і іншыя старадрукаваныя кнігі, выдадзеныя ў беларускіх друкарнях Вільні, Куцейны, Магілёва, Гродна, Слуцка, Ашмянаў, Нясвіжа. Чытаць іх можна толькі ў зале рукапісаў, старадрукаваных і рэдкіх кніг. Часцей за ўсё іх вывучаюць даследчыкі, тыя, для каго важна менавіта бачыць кнігу, паперу, тое, як размешчаны на ёй панцюзо і вержеры (вертыкальныя і гарызантальныя палоскі), вадзяныя знакі — па іх эксперты вызначаюць узрост паперы. Альбо, калі трэба, больш уважліва прачытаць запісы і надпісы, якія ёсць шмат на якіх кнігах, параўнаць почырк, выявіць асаблівасці напісання. Астатнія спецыялісты часцей карыстаюцца аблічбаванымі версіямі выданняў.
Дзесяць кніг у шасці вокладках
У наступным годзе ў Беларусі будзе святкавацца вялікая і важная дата — 500-годдзе беларускага кнігадрукавання. 6 жніўня 1517 года ў Празе Францішкам Скарынам быў выдадзены "Псалтыр", які на сённяшні дзень лічыцца першай кнігай, выдадзенай для ўсходніх славян, для "люду паспалітага". Цікава, што папярэдні вялікі юбілей кнігадрукавання святкавалі ў 1925 годзе, калі не была вядомая Пасхалія, якая ёсць у Малой падарожнай кніжцы і якая захавалася толькі ў адным экзэмпляры, якi захоўваецца ў Каралеўскай бібліятэцы ў Капенгагене. У тыя далёкія гады лічылася, што родапачынальнікам кнігадрукавання на беларускіх землях быў "Апостал", надрукаваны Скарынам у Вільні ў 1525 г. Такім чынам, спадчына Скарыны дагэтуль падае даследчыкам нямала сюрпрызаў і адкрыццяў і лічыцца дагэтуль дабрадайнай тэмай. Тым больш што да гэтага часу даследчыкі знаходзяць у розных архівах дакументы, паступова праліваюць святло на невядомыя старонкі жыцця і дзейнасці беларускага асветніка.
У свеце вядома каля 500 асобнікаў кніг нашага славутага земляка. Але ў Беларусі іх усяго 10. Амаль сто гадоў таму, у галоднай і халоднай краіне да юбілею беларускага кнігадрукавання ў 1925 годзе было набыта 10 кніг Скарыны ў шасці вокладках з прыватнай калекцыі ленінградскага бібліяфіла В. Камарніцкага для фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (тады — Дзяржаўнай бібліятэкі БССР імя. У. І. Леніна — Sputnik). Гэтыя кнігі да гэтага часу застаюцца самым галоўным скарбам кнігазбору Беларусі. Падчас Другой сусветнай вайны гітлераўцы вывезлі іх, але ў 1944 годзе рэдкія кнігі былі выяўленыя ў адным з гарадоў Польшчы і вернуты ў Беларусь.
"З двух мільёнаў даваеннага фонду бібліятэкі ацалела крыху больш за 300 тысяч асобнікаў. І многія гады пасля вайны кнігі, знойдзеныя ў розных краінах, вярталіся ў бібліятэку, але вярнулася далёка не ўсё. Магчыма, дзесьці да гэтага часу захоўваюцца фрагменты нашых калекцый.
У асноўным найбольш каштоўная частка калекцый бібліятэкі, гэта старадрукаваныя кнігі, выдадзеныя да 1800 года, рэдкія выданні вярталіся да нас дзякуючы штампам і пазначэнням на кнігах — большасць даваенных інвентароў і картатэк былі страчаны. Але Скарына, на шчасце, вярнуўся ўвесь", — распавяла Кірэева.
Пакой-сейф для "старадрукаў"
Зараз у фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі — самы буйны збор старадрукаваных і рэдкіх выданняў у краіне — больш за 90 тысяч асобнікаў. Патрапіць у святая святых — сховішча гэтых кніг — не проста: увесь паверх знаходзіцца на сігналізацыі, а кнігі Скарыны наогул захоўваюцца ў адмысловым пакоі-сейфе. Там жа, дзе і астатнія асабліва каштоўныя выданні кнігазбору — інкунабулы (кнігі, выдадзеныя да 1 студзеня 1501 году) і палеатыпы (кнігі, выдадзеныя з 1 студзеня 1501 да 1 студзеня 1551 года).
"У калекцыі бібліятэкі 43 інкунабулы і 155 палеатыпаў", — Галіна Кірэева называе гэтыя лічбы без запінкі. Гэта бясцэнны фонд, які кожны год страхуецца — гэта міжнародныя правілы захоўвання рэдкіх кніг. Суму страхоўкі, праз зразумелыя нагоды, не аб'вяшчаюць.
"Кошт кніг залежыць не толькі ад узросту, але і ад таго, колькі асобнікаў захавалася ў свеце. Калі казаць пра кнігі Скарыны, то "Кнігі царстваў" у свеце вядома 23 асобнікі, а, напрыклад, "Псалтыр" — толькі ў 2 экземплярах. Калі да аднаго выдання кнігі ў пераплёт трапіла хоць бы пару старонак іншага — паводле правілаў гэта лічыцца іншым выданнем. У многіх старадрукаваных кнігах старонкі пранумараваны пааркушна (фаліяцыя), а не звыклая нам нумарацыя старонак кніг пастаронкава (пагінацыя)", — патлумачыла тонкасці апісання Галіна Кірэева.
Пальчаткі для пергаментных пераплётаў
Зрэшты, калі кніжныя старонкі здольныя жыць доўга, то вось вокладкі зношваюцца куды хутчэй. Сапраўдных вокладак кніг, якія трымаў у руках сам Скарына, не захавалася. Самы ранні вядомы пераплёт на яго кнігах датуецца сярэдзінай XVI стагоддзя — гэтая кніга захоўваецца ў Германіі ў горадзе Гёрліц у Верхнялужыцкой навуковай бібліятэцы. У беларускіх экземплярах вокладкі значна больш позняга перыяду — XVIII і XIX стагоддзяў. Ці варта казаць, што шаноўныя кнігі маюць патрэбу ў адмысловым даглядзе.
Сучаснае сховішча старадрукаваных кніг створана па апошнім слове тэхнікі — у ім падтрымліваецца ідэальны для такіх выданняў мікраклімат: +18°С і 50% вільготнасць. І паказчыкі гэтыя не могуць мяняцца больш чым на некалькі адзінак.
На металічных стэлажах пабліскваюць пазалочанымі карэньчыкамі асабліва каштоўныя кнігі, нават святло тут не зыркае, а выданні, якія страцілі пераплёт, жывуць у спецыяльных бескіслотных футаралах. Насуперак стэрэатыпам, гэтыя кнігі можна кратаць рукамі. "Пальчаткі выкарыстоўваюцца для кантактаў з кнігамі на пергаменце, з вельмі старажытнымі рукапіснымі кнігамі на паперы — калі рукі чалавека могуць пачаць узаемадзейнічаць з матэрыялам, з якога выраблена кніга і нанесці ёй шкоду, які выявіцца толькі праз дзесяцігоддзі", — патлумачыла Кірэева.
У пацверджанне сваіх слоў яна бярэ з паліцы першую старадаўнюю кнігу, якая трапілася, і адкрывае яе — на фарзацы малюнак святара ў арнаце. Мяркуючы па дэталях убору — тонка прамаляваны малюнак чарніламі амаль такі ж стары, як і сама кніга. Чарніла зусiм не пабляклі ад часу.
"Цяпер за падобнае мы б адразу пазбавілі права карыстацца бібліятэкай, а тут — ужо рэліквія", — усміхнулася наша провожатая. А потым прызналася, што, не гледзячы на ўсе найноўшыя тэхнічныя девайсы, якімі абсталявана сховішча старадрукаваных кніг, яна нярэдка з сумам узгадвае дубовыя бібліятэчныя стэлажы.
"Нашым кнігам сапраўды добра ў гэтых умовах, гэта бачна па іх стане. Асабліва важна тое, што сістэма захоўвання арганізавана так, што выключаная самая страшная пагроза для старых кніг — рэзкія перапады вільготнасці і тэмпературы", — патлумачыла Галіна Кірэева.
Пра "наша ўсё" і юбілеі
Ужо даўно ў бібліятэцы ідзе падрыхтоўка да маштабнага юбілею. Адзін з беларускіх банкаў фінансуе поўнае факсімільнае выданне кніг Скарыны — на просьбы нашых даследчыкаў адгукнуліся многія бібліятэкі свету, якія валодаюць кнігамі Францыска Скарыны, перадалі і далі згоду на выкарыстанне лічбавых копій выданняў не толькі для факсімільнага выдання, але і для размяшчэння ў электроннай бібліятэцы НББ.
"У адрозненне ад выдання 90-х (тады было выдадзена тры тамы выданняў Скарыны — Sputnik), у тым, што выдаецца зараз, шматтомным, будуць надрукаваны і віленскія выданні — "Малая падарожная кніжка" і "Апостал". Паводле задумы павінна быць выдадзена 22 тамы. Мы ўжо атрымалі больш за 100 электронных копій экземпляраў кніг з кнігасховішчаў Германіі, Расіі, Украіны, Літвы", — патлумачыла Галіна Кірэева.
Ідзе праца і над яшчэ адным мегапраектам — у Мінску плануюць сабраць мноства "запрошаных" выданняў Скарыны з розных краін. Перамовы аб такім вялікім кніжным перамяшчэнні зараз вядуцца на самым высокім узроўні. Дакладная колькасць кніг, якія прыбудуць у Мінск, пакуль не называецца.
"Любая транспарціроўка — вялікі стрэс для старога выдання, уладальнікі растаюцца з імі вельмі неахвотна. Ва ўсіх высокі страховачны кошт і асаблівыя ўмовы транспарціроўкі. Але мы спадзяемся, што ўсё атрымаецца і ў юбілейны год кнігі Скарыны, якія захоўваюцца ў іншых краінах, змогуць убачыць яго суайчыннікі", — сказала Галіна Кірэева.
