Таямніцы старадрукаў: кнігі Скарыны ў сучаснай вокладцы

© Sputnik / Виктор ТолочкоСтаражытныя кнігі ў сховішчы старадрукаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі
Старажытныя кнігі ў сховішчы старадрукаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі - Sputnik Беларусь
Падпісацца
Sputnik зазірнуў у святая святых Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі – сховішча старадрукаваных і рэдкіх кніг, і даведаўся, чаму нават вельмі старой кнізе абавязкова патрэбен чытач.

Святлана Ліцкевіч, Sputnik

Тэарэтычна пачытаць палеатыпы Францыска Скарыны можа кожны жадаючы. Але для таго, каб гэта здарылася, паручыцца за вас павінна, як мінімум, ваша арганізацыя. І яшчэ — давядзецца растлумачыць, чаму вас не задавальняе лічбавая копія выдання, бо практычна ўсю кніжную спадчыну Скарыны сёння можна знайсці ў электронным выглядзе.

Са Скарынам на "ты"

"Не варта думаць, быццам гэтыя кнігі зусім недатыкальныя. Кніга для таго і створана, каб яе чыталі. Павінны пераварочвацца яе старонкі, яна павінна "адчуваць" сваю запатрабаванасць, калі хочаце, напаўняцца жыццём", — загадчыца навукова-даследчага аддзела кнігазнаўства Галіна Кірэева пра старажытныя кнігі гаворыць не як пра звычайны працоўны матэрыял — хутчэй як пра нешта адухоўленае.

Зрэшты, зразумела, што "наша ўсё" — кнігі першадрукара Францыска Скарыны — не выдаюцца ў агульнай чытальнай зале каму папала. Таксама як і іншыя старадрукаваныя кнігі, выдадзеныя ў беларускіх друкарнях Вільні, Куцейны, Магілёва, Гродна, Слуцка, Ашмянаў, Нясвіжа. Чытаць іх можна толькі ў зале рукапісаў, старадрукаваных і рэдкіх кніг. Часцей за ўсё іх вывучаюць даследчыкі, тыя, для каго важна менавіта бачыць кнігу, паперу, тое, як размешчаны на ёй панцюзо і вержеры (вертыкальныя і гарызантальныя палоскі), вадзяныя знакі — па іх эксперты вызначаюць узрост паперы. Альбо, калі трэба, больш уважліва прачытаць запісы і надпісы, якія ёсць шмат на якіх кнігах, параўнаць почырк, выявіць асаблівасці напісання. Астатнія спецыялісты часцей карыстаюцца аблічбаванымі версіямі выданняў.

Дзесяць кніг у шасці вокладках

© Sputnik / Виктор ТолочкоКнігі Скарыны ў экспазіцыі музея Нацыянальнай бібліятэкі мяняюць кожных два месяцы - старой кнізе патрабуецца адпачынак у сховішчы
Книги Скорины в экспозиции музея Национальной библиотеки меняют каждые два месяца - старой книге надо отдохнуть в хранилище - Sputnik Беларусь
Кнігі Скарыны ў экспазіцыі музея Нацыянальнай бібліятэкі мяняюць кожных два месяцы - старой кнізе патрабуецца адпачынак у сховішчы

У наступным годзе ў Беларусі будзе святкавацца вялікая і важная дата — 500-годдзе беларускага кнігадрукавання. 6 жніўня 1517 года ў Празе Францішкам Скарынам быў выдадзены "Псалтыр", які на сённяшні дзень лічыцца першай кнігай, выдадзенай для ўсходніх славян, для "люду паспалітага". Цікава, што папярэдні вялікі юбілей кнігадрукавання святкавалі ў 1925 годзе, калі не была вядомая Пасхалія, якая ёсць у Малой падарожнай кніжцы і якая захавалася толькі ў адным экзэмпляры, якi захоўваецца ў Каралеўскай бібліятэцы ў Капенгагене. У тыя далёкія гады лічылася, што родапачынальнікам кнігадрукавання на беларускіх землях быў "Апостал", надрукаваны Скарынам у Вільні ў 1525 г. Такім чынам, спадчына Скарыны дагэтуль падае даследчыкам нямала сюрпрызаў і адкрыццяў і лічыцца дагэтуль дабрадайнай тэмай. Тым больш што да гэтага часу даследчыкі знаходзяць у розных архівах дакументы, паступова праліваюць святло на невядомыя старонкі жыцця і дзейнасці беларускага асветніка.

У свеце вядома каля 500 асобнікаў кніг нашага славутага земляка. Але ў Беларусі іх усяго 10. Амаль сто гадоў таму, у галоднай і халоднай краіне да юбілею беларускага кнігадрукавання ў 1925 годзе было набыта 10 кніг Скарыны ў шасці вокладках з прыватнай калекцыі ленінградскага бібліяфіла В. Камарніцкага для фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (тады — Дзяржаўнай бібліятэкі БССР імя. У. І. Леніна — Sputnik). Гэтыя кнігі да гэтага часу застаюцца самым галоўным скарбам кнігазбору Беларусі. Падчас Другой сусветнай вайны гітлераўцы вывезлі іх, але ў 1944 годзе рэдкія кнігі былі выяўленыя ў адным з гарадоў Польшчы і вернуты ў Беларусь.

Пераплёт - асаблівае мастацтва, у Беларусі ў свой час было не мала майстроў-пераплётчыкаў
Переплет - особое искусство, в Беларуси в свое время было немало мастеров-переплетчиков - Sputnik Беларусь
Пераплёт - асаблівае мастацтва, у Беларусі ў свой час было не мала майстроў-пераплётчыкаў

"З двух мільёнаў даваеннага фонду бібліятэкі ацалела крыху больш за 300 тысяч асобнікаў. І многія гады пасля вайны кнігі, знойдзеныя ў розных краінах, вярталіся ў бібліятэку, але вярнулася далёка не ўсё. Магчыма, дзесьці да гэтага часу захоўваюцца фрагменты нашых калекцый.

© Sputnik / Виктор ТолочкоПра рэдкія кнігі Галіна Кірэева можа распавядаць гадзінамі
Галина Киреева о редких книгах может рассказывать часами - Sputnik Беларусь
Пра рэдкія кнігі Галіна Кірэева можа распавядаць гадзінамі

У асноўным найбольш каштоўная частка калекцый бібліятэкі, гэта старадрукаваныя кнігі, выдадзеныя да 1800 года, рэдкія выданні вярталіся да нас дзякуючы штампам і пазначэнням на кнігах — большасць даваенных інвентароў і картатэк былі страчаны. Але Скарына, на шчасце, вярнуўся ўвесь", —  распавяла Кірэева.

Пакой-сейф для "старадрукаў"

Зараз у фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі — самы буйны збор старадрукаваных і рэдкіх выданняў у краіне — больш за 90 тысяч асобнікаў. Патрапіць у святая святых — сховішча гэтых кніг — не проста: увесь паверх знаходзіцца на сігналізацыі, а кнігі Скарыны наогул захоўваюцца ў адмысловым пакоі-сейфе. Там жа, дзе і астатнія асабліва каштоўныя выданні кнігазбору — інкунабулы (кнігі, выдадзеныя да 1 студзеня 1501 году) і палеатыпы (кнігі, выдадзеныя з 1 студзеня 1501 да 1 студзеня 1551 года).

"У калекцыі бібліятэкі 43 інкунабулы і 155 палеатыпаў", — Галіна Кірэева ​​называе гэтыя лічбы без запінкі. Гэта бясцэнны фонд, які кожны год страхуецца — гэта міжнародныя правілы захоўвання рэдкіх кніг. Суму страхоўкі, праз зразумелыя нагоды, не аб'вяшчаюць.

"Кошт кніг залежыць не толькі ад узросту, але і ад таго, колькі асобнікаў захавалася ў свеце. Калі казаць пра кнігі Скарыны, то "Кнігі царстваў" у свеце вядома 23 асобнікі, а, напрыклад, "Псалтыр" — толькі ў 2 экземплярах. Калі да аднаго выдання кнігі ў пераплёт трапіла хоць бы пару старонак іншага — паводле правілаў гэта лічыцца іншым выданнем. У многіх старадрукаваных кнігах старонкі пранумараваны пааркушна (фаліяцыя), а не звыклая нам нумарацыя старонак кніг пастаронкава (пагінацыя)", —  патлумачыла тонкасці апісання Галіна Кірэева.

Пальчаткі для пергаментных пераплётаў

Зрэшты, калі кніжныя старонкі здольныя жыць доўга, то вось вокладкі зношваюцца куды хутчэй. Сапраўдных вокладак кніг, якія трымаў у руках сам Скарына, не захавалася. Самы ранні вядомы пераплёт на яго кнігах датуецца сярэдзінай XVI стагоддзя — гэтая кніга захоўваецца ў Германіі ў горадзе Гёрліц у Верхнялужыцкой навуковай бібліятэцы. У беларускіх экземплярах вокладкі значна больш позняга перыяду — XVIII і XIX стагоддзяў. Ці варта казаць, што шаноўныя кнігі маюць патрэбу ў адмысловым даглядзе.

Сучаснае сховішча старадрукаваных кніг створана па апошнім слове тэхнікі — у ім падтрымліваецца ідэальны для такіх выданняў мікраклімат: +18°С і 50% вільготнасць. І паказчыкі гэтыя не могуць мяняцца больш чым на некалькі адзінак.

На металічных стэлажах пабліскваюць пазалочанымі карэньчыкамі асабліва каштоўныя кнігі, нават святло тут не зыркае, а выданні, якія страцілі пераплёт, жывуць у спецыяльных бескіслотных футаралах. Насуперак стэрэатыпам, гэтыя кнігі можна кратаць рукамі. "Пальчаткі выкарыстоўваюцца для кантактаў з кнігамі на пергаменце, з вельмі старажытнымі рукапіснымі кнігамі на паперы — калі рукі чалавека могуць пачаць узаемадзейнічаць з матэрыялам, з якога выраблена кніга і нанесці ёй шкоду, які выявіцца толькі праз дзесяцігоддзі", — патлумачыла Кірэева.

У пацверджанне сваіх слоў яна бярэ з паліцы першую старадаўнюю кнігу, якая трапілася, і адкрывае яе — на фарзацы малюнак святара ў арнаце. Мяркуючы па дэталях убору — тонка прамаляваны малюнак чарніламі амаль такі ж стары, як і сама кніга. Чарніла зусiм не пабляклі ад часу.

© Sputnik / Виктор ТолочкоСучаснае сховішча старадрукаў адпавядае апошняму слову тэхнікі, а кнігі, якія страцілі вокладкі, захоўваюцца ў футаралах з бескіслотнага кардону.
Современное хранилище старинных книг отвечает последнему слову техники, а книги, утратившие обложки хранятся в футлярах из безкислотного картона - Sputnik Беларусь
Сучаснае сховішча старадрукаў адпавядае апошняму слову тэхнікі, а кнігі, якія страцілі вокладкі, захоўваюцца ў футаралах з бескіслотнага кардону.

"Цяпер за падобнае мы б адразу пазбавілі права карыстацца бібліятэкай, а тут — ужо рэліквія", — усміхнулася наша провожатая. А потым прызналася, што, не гледзячы на ​​ўсе найноўшыя тэхнічныя девайсы, якімі абсталявана сховішча старадрукаваных кніг, яна нярэдка з сумам узгадвае дубовыя бібліятэчныя стэлажы.

"Нашым кнігам сапраўды добра ў гэтых умовах, гэта бачна па іх стане. Асабліва важна тое, што сістэма захоўвання арганізавана так, што выключаная самая страшная пагроза для старых кніг — рэзкія перапады вільготнасці і тэмпературы", — патлумачыла Галіна Кірэева.

Пра "наша ўсё" і юбілеі

Ужо даўно ў бібліятэцы ідзе падрыхтоўка да маштабнага юбілею. Адзін з беларускіх банкаў фінансуе поўнае факсімільнае выданне кніг Скарыны — на просьбы нашых даследчыкаў адгукнуліся многія бібліятэкі свету, якія валодаюць кнігамі Францыска Скарыны, перадалі і далі згоду на выкарыстанне лічбавых копій выданняў не толькі для факсімільнага выдання, але і для размяшчэння ў электроннай бібліятэцы НББ.

© Sputnik / Виктор ТолочкоНават вельмі старую кнігу трэба час ад часу браць у рукі, гартаць старонкі, удыхаючы ў яе жыццё
Даже очень старую книгу нужно иногда брать в руки, переворачивать страницы, наполнять жизнью - Sputnik Беларусь
Нават вельмі старую кнігу трэба час ад часу браць у рукі, гартаць старонкі, удыхаючы ў яе жыццё

"У адрозненне ад выдання 90-х (тады было выдадзена тры тамы выданняў Скарыны — Sputnik), у тым, што выдаецца зараз, шматтомным, будуць надрукаваны і віленскія выданні — "Малая падарожная кніжка" і "Апостал". Паводле задумы павінна быць выдадзена 22 тамы. Мы ўжо атрымалі больш за 100 электронных копій экземпляраў кніг з кнігасховішчаў Германіі, Расіі, Украіны, Літвы", — патлумачыла Галіна Кірэева.

Ідзе праца і над яшчэ адным мегапраектам — у Мінску плануюць сабраць мноства "запрошаных" выданняў Скарыны з розных краін. Перамовы аб такім вялікім кніжным перамяшчэнні зараз вядуцца на самым высокім узроўні. Дакладная колькасць кніг, якія прыбудуць у Мінск, пакуль не называецца.

"Любая транспарціроўка — вялікі стрэс для старога выдання, уладальнікі растаюцца з імі вельмі неахвотна. Ва ўсіх высокі страховачны кошт і асаблівыя ўмовы транспарціроўкі. Але мы спадзяемся, што ўсё атрымаецца і ў юбілейны год кнігі Скарыны, якія захоўваюцца ў іншых краінах, змогуць убачыць яго суайчыннікі", — сказала Галіна Кірэева.

Стужка навiн
0