Святлана Ліцкевіч, Sputnik.
У цесным і прэснаватым шэрагу беларускіх пісьменнікаў, шмат у чым адасобленых правільнымі ўспамінамі сяброў і нашчадкаў, Караткевіч назаўжды застанецца нефарматным жыццялюбам — гучным і рамантычным, разгульным і шчодрым на любоў. Сапраўдным беларускім шляхціцам, "які нават у возе з гноем шаблю трымаў" — так у Беларусі казалі пра шляхцічаў, якія нават зусім згалеўшы, захоўвалі "годнасць".
Ён і праўда быў шляхетных крывей: "яго мама была са шляхты. Вельмі інтэлігентная жанчына. Яна і прышчапіла яму любоў да XIX стагоддзя", — згадвае Мальдзіс.
У "сваё" XIX стагоддзе прафесар і літаратуразнаўца Адам Мальдзіс прыйшоў іншымі шляхамі — у 1963-м, калі яны пазнаёміліся, Адам Іосіфавіч славіўся масцітым знаўцам той эпохі.
Яны знайшлі адзін аднаго, быццам дзве намагнічаныя паверхні, а сілай прыцягнення стала любоў да XIX стагоддзя.
"Нас пазнаёміла жанчына — куды ж без прыўкраснай дамы. Мая калега Валянціна Гапава сказала, што нядаўна ў часопісе "Полымя" цікавы пісьменнік Караткевіч апублікаваў часткі рамана "Нельга забыць" ("Леаніды не вернуцца на Зямлю"). Там акурат пра "маё "XIX стагоддзе — я павінен яго прачытаць", — распавёў прафесар Мальдзіс.
Ён па-ранейшаму вельмі заняты ў свае 84 гады. Але пагаварыць пра Караткевіча пагадзіўся ахвотна, хоць у апошні час Мальдзіс ад інтэрв'ю адмаўляецца. "Валодзенька мне не даруе", — патлумачыў. Але мне здаецца, справа ў іншым — у гэтых успамінах ён зноў малады, а Караткевіч — жывы.
Пра галубоў, якія вярталіся
Тады, на пачатку 60-х, Мальдзіс не толькі прачытаў раман, але і апублікаваў рэцэнзію. І аднойчы на ганку Саюза пісьменнікаў убачыў мужчыну, які голасна пытаўся ва ўсіх: "Хто тут Адам Мальдзіс?" Гэта быў Караткевіч. Ён падзякаваў за рэцэнзію і паклікаў Адама на вячэру. Яны прагаварылі да раніцы. І неяк адразу сталі лепшымі сябрамі. Халасты і вясёлы сябар неяк незаўважна стаў заўсёднікам у доме Мальдзіс.
"Калі прыходзіў Валодзя, дом адразу напаўняўся ім да краёў. І ён заўсёды выклікаў усмешку. Ён доўга быў халасцяком, трохі непрыкаяны, ці што", — згадвае Адам Мальдзіс.
Калі Караткевіч атрымаў кватэру на вуліцы Веры Харужай, недалёка ад Старажоўскага рынку, аднойчы ён сказаў: "Вось было б выдатна, Адаме, каб табе далі кватэру ў гэтай хаце, якая будуецца".
У тыя гады Мальдзіс працаваў у інстытуце літаратуразнаўства Акадэміі навук і "нішто не прадказвала" кватэры ў такім раёне. "Але здарыўся звычайны цуд — я пасяліўся ў суседнім доме на першым паверсе", — усміхаецца Мальдзіс.
Гэтыя "старажоўскія" гады прафесар лічыць самымі цёплымі ў іх сяброўстве. Тэлефонаў тады не было і яны прыдумалі "перамігвацца" настольнымі лямпамі — калі дома, калі тэрміновая праца, калі жонка пайшла…
"Тады і з'явіўся гэты сшытак. Яго прывезла мая Марыя аднекуль з радзімы — мы з ёй землякі, з суседніх вёсак на Астравечыне. Валодзя адразу ўзяў гэты "гросбух", паправіў назву і сказаў, што гэта будзе наша гасцявая кніга, дзе сябрам належыць пакідаць аўтографы.
Зразумелая справа, што больш за ўсё ў ёй апынулася яго ўласных эпіграм, вершаў і малюнкаў", — распавёў Мальдзіс.
Гэтую кнігу былога бухгалтарскага ўліку, перайменаваную Караткевічам у "Часопісь iнвертарнага ўліку выпiтага", яны называлі паміж сабой "застольная" ці "амбарная". Нават у вопісу Беларускага архіва-музея літаратуры і мастацтва, дзе яна зараз захоўвацца, так і лічыцца. Тут аўтографы і малюнкі мноства беларускіх і замежных пісьменнікаў, навукоўцаў, літаратуразнаўцаў. Раўняючыся на Караткевіча, многія з іх наравілі пажартаваць, намаляваць карыкатуру, скласць верш. Ну і кожны прыход сябра Барадуліна, вядома, адзначаўся з'едлівай эпіграмы.
"І паваліцца славы казённых тын,
І развеецца пыл грашавітай раскошы.
Макаёнак запомніцца толькі тым,
што ў яго пазычаў Караткевіч грошы".
Караткевіч ужо быў вядомым, але заўсёды без грошай — ён проста не ўмеў імі распараджацца. У яго халасцяцкай кватэры заўжды былі натоўпы сяброў. Інтэлігентная мама памяркоўна да гэтага ставілася.
"Ён быў падобны да вялікага дзіцяці. Мы вельмі любілі па выходных хадзіць з ім на Старажоўскай рынак. У той час там можна было знайсці ўсё, што заўгодна. Ён вельмі любіў купляць галубоў і проста на рынку выпускаць іх з клетак. Вось толькі не разумеў, што гэта хатнія птушкі, якія ўсё адно вярталіся ў сваю галубятню і ў наступныя выходныя зноў прадаваліся на рынку", — сумна ўсміхнуўся Адам Іосіфавіч.
"Нечаканая" жанчына
Паводле слоў Мальдзіса, Караткевіч доўга не жаніўся збольшага праз тое, што яго мама, якая бязмерна любіла сына, пяшчотна адважвала яго чарговую абранніцу. А жанчын у яго было шмат. Пра амурныя спісы пісьменніка ходзяць легенды. Хоць ён ніколі не задаваўся гэтым, стараўся па-рыцарску берагчы чужыя таямніцы.
Неяк у адной прыбалтыйскай рэспубліцы ў яго былі стасункі з жонкай вельмі высокапастаўленага чыноўніка. "Яна была прыгажуняй, Валодзя ўтайне ганарыўся гэтымі адносінамі, але не разлічваў на іх занадта сур'ёзна. Разумеў, што такога раскошнага жыцця жонцы чыноўніка ён забяспечыць не зможа. Калі яна нас спіртным частавала — дух перахапляла ад назваў напояў з бара, мы ехалі на машыне яе мужа ў адзін загарадны музей і паставыя міліцыянты аддавалі нам чэсць… А потым, пазней, даведаўся, што яна ўсё ж такі пайшла ад мужа да мясцовага пісьменніка. І гараваў, што калі б ведаў, што яна гатовая сысці, быў бы больш смелым", — успамінае Мальдзіс.
Ён ажаніўся амаль у 41 год на вельмі "нечаканай", як сказалі сябры, жанчыне. Аднойчы яна прывяла на сустрэчу з пісьменнікам сваіх студэнтаў. Валянціна выкладала гісторыю партыі ў Брэсцкім універсітэце, да таго часу двойчы была разведзеная і зусім не цікавілася беларускай гісторыяй. Увесь час яго выступу яна чытала нейкі дэтэктыў і ў канцы, калі ён паскардзіўся, што не ўсе яго слухалі, спытала: "А чаму б вам не напісаць дэтэктыў з гісторыяй, напрыклад, як "Дзікае паляванне караля Стаха"? Пасля нямой сцэны, калі высветлілася, як яна апраставалосілая, у якасці прабачэнні яна запрасіла яго на вячэру.
"Ён прыехаў у Мінск з крыкам "здаецца, я ажанюся!" — "Здаецца або жанюся?" — Парыравала мая жонка, якая звыклася, як і ўсе, з амурнымі прыгодамі Валодзі", — усміхнуўся Мальдзіс.
Пасьля яны ўсе паехалі ў Ракаў, на вяселле да Вячаслава Рагойшы. І там, моцна падпіўшы, сябры сталі намякаць Валянціне, што яна зусім "іх" Валодзю не пара, бо нават па-беларуску не гаворыць. Яна не апраўдвалася — у засмучаных пачуццях выпіла паўшклянкі гарэлкі, потым яшчэ паўшклянкі, зламала абцас і сышла з вяселля.
Яна сталася амаль ідэальнай для яго — спакойнай, цярплівай і хатняй. Яе, як ні дзіўна, ухваліла мама. У доме пісьменніка з'явіліся дываны і крышталь, а на адпачынак яны сталі ездзіць у добрыя сацкраіны, а не на Нарач. Усе сябры казалі, што з пункту гледжання творчасці сямейная жыццё было не самым плённым творчым перыядам. Але з пункту гледжання ўладкавання жыцця ўсё стала амаль ідэальным.
"Яны пражылі разам 12 вельмі шчаслівых гадоў. Але Валя захварэла і неўзабаве памерла. А незадоўга да яе сышла любімая мама. Валодзя стаў зазіраць у бутэльку. Але справа нават зусім не ў гэтым. Заўжды азартны і жыццярадасны, ён раптам страціў цікавасць да жыцця. Зрабіўся нейкі маларухомы, цяжкі. Яму проста расхацелася жыць. Усе спрабавалі яго разварушыць, захапіць, у тое лета ён паехаў у сваё апошняе падарожжа па Прыпяці на плыце — мастакі выцягнулі. Не ведаю, ці было б па-іншаму, калі б ён тады не паехаў…" — Мальдзіс успамінае пра гэта спакойна. Відаць, што гэты пытанні ён задаваў сабе не аднойчы.
Але потым ён перагарнуў чарговую старонку "застольнай" кнігі і лёгка перавёў тэму.
"Скажыце, мужны вiцязь — калі працверазiцесь?"
Яны любілі адзін аднаго разыгрываць.
"Я быў тры месяцы ў камандзіроўцы ў Кракаве, а Валодзя толькі прыехаў. Я ішоў на вакзал яго сустракаць, да мяне прыстала цыганка. Я сказаў — вы лепш вось да таго дзядзькі падыдзіце — яго Уладзімір зваць, ён пісьменнік з Беларусі.
Яна да яго падышла, назвала па імені, сказала, што прадкажа, колькі ён кніг выдасць у найбліжэйшым годзе. Агаломшаны Караткевіч так моцна "пазалаціў" ёй ручку, што цыганка рэтыравалася. Калі я падышоў, ён з выцягнутым тварам распавёў гэтую гісторыю. "Слава, Валодзенька, сапраўдная слава", — адказаў я, гледзячы на вежы Марыяцкага касцёла. І толькі праз тры дні прызнаўся, што цыганку я падаслаў. "Больш ты мяне так не разыграеш", — сказаў Караткевіч.
А на наступны дзень у бібліятэцы Чартарыйскіх, калі я здаваў дакументы, адна наведвальніца, пачуўшы мой акцэнт, спытала нешта па-руску. Разгаварыліся. Калі яна даведалася, што я іду на сустрэчу з Караткевічам, проста ўмольвала мяне пазнаёміць з ім. Праз некаторы час да Валодзі, які чакаў мяне ля Марыацкга касцёла, падышла жанчына і па-руску спытала: "Вы Уладзімір Сямёнавіч? Караткевіч? Вас вырашана дэпартаваць з ПНР, вы ўжываеце занадта шмат спіртных напояў". Акторка яна апынулася добрая, перапалоханы Караткевіч стаў апраўдвацца, лапатаць, даставаць пашпарт. Калі я выйшаў з-за калоны, ён мяне ледзь не забіў", — усміхнуўся Мальдзіс. І шматзначна дадаў, што пасля выдатнай вячэры з нацыянальнай кухняй у гасцініцу яму давялося вяртацца аднаму.
"Але не думайце — з мяне ён таксама кпіў", — зноў усміхнуўся ён. І ў пацверджанне паказаў у "застольнай" кнізе карцінку, на якой мужычок з пузікам і ў акулярах скача ў лужыну.
"Адась быў iсны вiцязь,
ён скокнул проста ў Cвіцязь,
Каб гожых свіцязянак лабзаць, як куртызанак;
Скажыце, мужны вiцязь — калі працверазiцесь?"
Наступная эпіграма напісана рукою Караткевiча ўжо па-руску: "Мальдис по имени Адам питается сердцами дам, но это не мое сужденье, у Гаповой такое ж мненье".
"А вось карыкатура на літоўскага літаратуразнаўца Каўруса, які быў тады ў нас у гасцях: "Трапiў пане Каўрус у паганы хаўрус", — працягнуў гартаць "застольную" кнігу прафесар.
"Прыйшоў час мне з гэтай кнігай расставацца"
У свой час Мальдзіс доўга не хацеў расставацца з гэтай кнігай. Хоць тут не толькі жарты, зразумелыя ім дваім — нямала вершаў і малюнкаў, якія ня публікаваліся раней. Прадстаўнікі беларускіх архіваў даўно намякалі, што хацелі б яе займець. Але Адаму Іосіфавічу было шкада з ёй расставацца. А аднойчы ў Оршы, пасля канферэнцыі, на якой навуковец неасцярожна сказаў, што гэтая кніга неацэнная, яго збілі з ног і выхапілі партфель з "застольнай" кнігай.
"На шчасце побач былі калегі, якія і дагналі зламыснікаў, я б, вядома, не змог. Тады я вырашыў, што надышоў час мне з гэтай кнігай расставацца. Я перадаў яе ў Беларускі архіў-музей літаратуры і мастацтва. Тут захоўваюцца і Валодзіны архівы", — уздыхнуў Мальдзіс, а потым дадаў, што прамых нашчадкаў у Караткевіча няма, праваўладальнікамі з'яўляюцца дзеці яго сястры.
Калі мы ўжо развітваліся, стары прафесар сказаў, што збіраецца зусім адысці ад спраў, з'ехаць на родную Астравеччыну, каб скончыць тое, што яшчэ не дапісана.
"Вядома, мне яго не хапае. Але часцяком раніцой, калі іду па праспекце, я сустракаю маладога чалавека на ровары. Ён заўжды спыняецца, вітаецца са мной за руку. І, ведаеце, ён дзіўна падобны на Валодзю. Нават цыгарэту трымае ў пальцах рыхтык як ён. І настрой мой заўжды лепшае", — усміхнуўся на развітанне прафесар.
