Марозным вечарам 10 сакавіка ў Мінску прагрымеў выбух. Не выбух нават — імгненны хлапок, пасля якога цэх футляраў — філіял Мінскага радыёзавода — у адно імгненне стаў брацкай магілай больш чым для 80 чалавек. У агульным складзе яго ахвярамі стануць больш за 120 чалавек, каля трохсот панясуць пакуты, дзесяткі застануцца інвалідамі. Карэспандэнт Sputnik Святлана Ліцкевіч сустрэлася з відавочцамі даўняй трагедыі.
У людзей валасы стаялі дыбам
Афіцыйных заяваў не было, мінчане жылі чуткамі, якія разыходзіліся хутка. Спачатку сваякі суткамі шукалі ў бальніцах і моргах родных з футлярнага, а пазней практычна на ўсіх прадпрыемствах Мінска была дадзена каманда аказваць шэфскую дапамогу пацярпелым — людзі хадзілі ў сям'і, дзе былі параненыя і тыя, што загінулі ад выбуху; горад поўніўся чуткамі, як пра маштабы выбуху, так і аб колькасці загінуўшых.
Дом мінчанкі Галіны Малыхінай стаяў літаральна ў 300 метрах ад цэха ў Паравозным завулку. На футлярным працавала мама, а пасля школы і Галю ў АТК уладкавала. У той вечар дзяўчына збіралася ў кіно, як раптам пакой напоўніўся бардовым свячэннем. Над заводам стаў падымацца дым. "Я ўскочыла — там у другую змену працавала мама", — распавядае Галіна.
Ёй удалося трапіць на тэрыторыю цэха — яшчэ не паспелі выставіць ачапленне. Тое, што яшчэ паўгадзіны таму было велізарным будынкам, ператварылася ў груду руін, над якой узвышаліся жалезныя фермы. Насустрач праз дым і пыл ішлі людзі, выносілі пацярпелых, спрабавалі затрымаць яе, не пусціць дзяўчынку да былога цэху.
"Я не бачыла вайны. І не ўяўляла сабе, як можа быць страшна. У той момант усе людзі з чорнымі тварамі і ўздыбленымі валасамі здаваліся на адзін твар. Я зразумела, што не магу пазнаць сярод іх маму. І пабегла за братам…" — успамінае Галіна.
Праз некалькі хвілін прыехалі пажарныя разлікі, потым вайскоўцы, міліцыя, месца аварыі ўзялі ў ачапленне і трапіць на тэрыторыю Галіна больш не змагла. Грузавікі, на якіх звычайна вывозілі драўляныя футляры для тэлевізараў і радыёпрыёмнікаў, выязджалі з заводу поўныя людзей, якія стаялі.
"Мароз мацнеў. Памятаю, бегала ў шоку вакол завода, размазвала па шчоках слёзы — і моцна абмарозіла пальцы", — успамінае Галіна.
Многія з тых, хто ляжаў сярод руін, загінулі ад пераахаладжэння — пажарныя пралівалі тлеючыя абломкі вадой.
Родныя тых, хто працаваў тады ў футлярным цэху, кідаліся па мінскіх бальніцах і моргах. На наступны дзень у газеце з'явіліся скупыя радкі: "Учора, 10 сакавіка, падчас другой змены ў цэху па вытворчасці футляраў Мінскага радыёзавода адбылася аварыя, у выніку якой ёсць загінулыя і параненыя. Пацярпелыя дастаўлены ў бальніцы, дзе ім аказана неабходная медыцынская дапамога. ЦК кампартыі Беларусі, Савет Міністраў БССР". Больш падрабязнасцяў аб выбуху на футлярным у прэсе не было.
Што стала дэтанатарам
4 красавіка 1972 выбух на футлярным заводзе разглядалі на пасяджэнні бюро ЦК КПБ. Папкі са справаздачамі захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Беларусі. Побач з грыфам "цалкам сакрэтна" стаіць пячатка "рассакрэчана".
У адпаведнасці з вынікамі следства "кіраўніцтва Мінскага радыёзавода безадказна паставілася да разгляду праектнай дакументацыі і прыёмцы цэха ў эксплуатацыю, <…> не забяспечыла строгага кантролю за выкананнем устаноўленых правілаў і нормаў эксплуатацыі і тэхнікі бяспекі".
Калі казаць сцісла, то афіцыйнай прычынай была прызнана няправільная сістэма вентыляцыі — яна была прызначана для тэкстыльнай вытворчасці, сістэмы вентыляцыі не былі разлічаны на мелкадысперсны пыл, які ўтвараўся ў выніку шліфоўкі драўляных футляраў. Ён і запаліўся ў паветраводах, а дэтанатарам магла стаць любая іскра.
Зрэшты, праз шмат гадоў, калі аб выбуху сталі казаць у СМІ, былы начальнік цэха футляраў Мікалай Хоміў, прызнаны разам з многімі — ад дырэктара завода да начальніка пажарнай аховы — вінаватым і адсядзеў па абвінавачванні ў службовай халатнасці паўгода, тлумачыў, што справа ў паліэфірным аўстрыйскім лаку, які выкарыстоўвалі для паліроўкі футляраў — разам с завіссю пылу яго пары былі выбуханебяспечныя.
Да адказнасці тады былі прыцягнутыя дзесяткі людзей — ад канструктараў Ленінградскага дзяржаўнага праектнага інстытута (ЛДПІ), якія распрацавалі праект цэха, да супрацоўнікаў Мінскага радыёзавода, чыім філіялам з'яўляўся футлярны цэх.
Па заключэнні камісіі ў справаздачы ЦК значыцца, што пры будаўніцтве цэха быў "зменены праект і ў двух тунэлях замест чатырох спраектаваных вентыляцыйных сістэм было ўмантавана па шэсць". Нягледзячы на тое што "паступалі неаднаразовыя скаргі на працу вентыляцыйных сістэм, рэгулярныя скаргі рабочых на дрэнную працу вентыляцыйнай сістэмы, вялікую запыленасць і факты загарання пылу, належных мер прынята не было". У той жа пастанове ЦК — спіс выключаных з партыі і тых, каму абвешчаны вымовы з унясеннем ва ўліковую картку.
На трэція суткі знаходзілі жывых
Выратавальныя работы доўжыліся тры дні, самае дзіўнае, што на трэція суткі, нягледзячы на маразы, з-пад руін дасталі выжылага маладога чалавека — Валерыя Салаўя. Пасля яму ампутавалі абедзьве нагі.
Галіна успамінае, што тым, хто працаваў на завалах, патрэбна была жалезная вытрымка — яе сусед, які адправіўся дапамагаць адразу пасля выбуху, дастаў з-пад руін цела, якое было без галавы, і проста ўцёк. Паўсюль чуліся стогны. "Агню было няшмат — але на плітах перакрыцця плавілася смала, капала на людзей, якія не маглі пад руінамі паварушыцца. Дзяўчынка Света знаёмая, памятаю, яна яшчэ танчыла добра, ляжала без прытомнасці, атрымала вялікія апёкі цела і твару", — успамінае Галіна.
Усе выдаткі па пахаванні — а ў красавіцкім пратаколе пасяджэння ЦК КПБ гаворыцца, што з-пад руін былі вынятыя целы 84 чалавек — дзяржава ўзяла на сябе.
На Усходніх могілках Мінска да гэтага часу нескладана знайсці дзве алеі, дзе хавалі загінулых на футлярным. На дзясятках магіл адна дата смерці — 10 сакавіка 1972 году. Сваякам тых, каго апазналі пазней ці хто памёр у бальніцы, дазволілі пахаваць родных на іншых могілках.
"Мы доўга не маглі знайсці маму", — распавядае Галіна Малыхіна. У цэху ўсе былі ў халатах, без дакументаў, не ва ўсіх пры сабе былі прапускі. Спісы каля заводскага аддзела кадраў абнаўлялі некалькі раз у дзень — але многія пацярпелыя былі без прытомнасці, без дакументаў — вельмі доўга цяплілася надзея, што маці жывая. Калі абышлі ўсе бальніцы, пачаліся моргі. "У самым апошнім, каля медінстытута на вакзале, нявестка па вопратцы апазнала маму — галава ў яе была разбіта", — успамінае Галіна.
"Гэта нават не балюча…"
"На заводзе я працавала ўсяго нічога, у верасні 1971 уладкавалася — у мяне жаніх з войска вяртаўся, хацелася грошай да вяселля падзарабіць. Прыкладна ў кастрычніку цэх пераехаў у новы будынак — велізарны, стабільны (памяшканне мела гіганцкія памеры каля 20 тысяч квадратных метраў — амаль тры футбольных поля — Sputnik), там знаходзіліся ўчасткі лакавання, шліфоўкі, зборкі футляраў. у адным корпусе ў розных памяшканнях працавала ў адну змену каля 300 чалавек", — распавядае Таццяна Дзегцярэнка, да выбуху яна працавала ў футлярным цэхе сталяром.
"Быў вельмі сонечны сакавіцкі дзень з марозікам", — Таццяна распавядае пра падзею, назаўжды змяніўшую яе жыццё, з дзіўным самавалоданнем.
Ні сам момант выбуху, ні таго, што адбывалася пазней, Таццяна не памятае. У бальніцу яе прывезлі на пярэднім сядзенні чыёй-то легкавушкі. А калі з машыны дасталі, яна ўпала, нехта закрычаў: "Вы што, не бачыце — у яе ж усе ногі пераламаны".
"Пра выбух нічога не памятаю. Сяброўка Ліля расказвала: "Узяла вядзерца з клеем, іду па цэху — і раптам пстрычка — і я лячу. А перада мной спадніца мая ляціць і тапкі. А я толькі тапкі новыя купіла — так шкада!" — апавядае Таццяна. А потым дадае: "Гэта нават не балюча, калі нічога не памятаеш". Яе стан пасля выбуху адзін з лекараў назваў "мяшок костак".
Ужо 45 гадоў яе галоўны дакумент — "Акт аб няшчасным выпадку на вытворчасці", дзе траўмы пералічаныя спорным почыркам ў 5 радках — "цяжкая ЧМТ", шматлікія пераломы канечнасцяў і "шок 2-3 ступені".
У 6-й бальніцы Мінска на Уральскай, куды прывезлі многіх пацярпелых пры выбуху, у звычайных палатах былі разгорнутыя экстраныя рэанімацыйныя пасты.
"У нашай плаце было 6 чалавек і медсястра. Памятаю, што неўзабаве пасля аварыі да нас прыйшоў Машэраў. Ён нерашуча стаяў у дзвярах і неяк вельмі добра, па-чалавечы нас прасіў: "Мілыя, выкарабквайццеся, змагайцеся, мы ўсё для вас зробім, толькі вы не здавайцеся, толькі вы жывіце". А ў палаце ў свядомасці, напэўна, я адна і была. Астатнія — зусім цяжкія", — успамінае Таццяна.
І сапраўды, слова сваё першы сакратар ЦК стрымаў — пацярпелым далі кватэры, сваякам загінулых прызначылі пенсіі, дапамагалі і потым атрымліваць няхітрыя сацыялістычныя выгоды — санаторныя пуцёўкі, мэбля без чаргі, прадуктовыя заказы да святаў. Успамінаючы сёння тыя далёкія падзеі, суразмоўніцы Sputnik аднадушныя — дзяржава іх не пакінула. У справаздачах ЦК значыцца агульная сума матэрыяльнай дапамогі пацярпелым — 170 тысяч рублёў.
Вяселле ў палаце
Пасля цяжкай нейрахірургічнай аперацыі праз месяц Таццяну перавялі ў траўматалогію. Яна стала распытваць лекараў, калі ж, нарэшце, выпішуць. "Танечка, галёнка звычайна не менш 7 месяцаў зрастаецца, потым распрацоўка…" — сказала доктар.
Калі Таццяна ад сакавіка сем месяцаў адлічыла — глыбокая восень атрымалася. Пасля гэтага дзяўчына перастала есьці і размаўляць. Але часам няшчасці даюцца нам, напэўна, каб шчасце ацаніць. Праз месяц… Таццяна выйшла замуж.
"Жаніх шукаў мяне па ўсіх моргах і бальніцам — яму знаёмыя з заводу сказалі, што здарылася бяда. Калі я зразумела, на якім я небе, я яго адпраўляла. Навошта я буду мужчыну з рукамі-нагамі каля сябе трымаць? Сказала, што буду выкарабквацца адна — мне родныя дапамогуць. Ён нічога не адказваў. Але хадзіць працягваў. А праз месяц замуж прапанаваў.
Я з гэтай думкай ноч пераспала і пагадзілася. Прынеслі мне ў палату гіпуровую кофтку, прывялі жанчыну з загса — у мяне нага на выцяжцы, галава і палова твару забінтаваны — так я замуж і выйшла", — усміхаецца Таццяна і паказвае пасведчанне аб шлюбе з датай 11 красавіка 1972 года. Праз месяц яны з мужам адзначаць 45-годдзе сумеснага жыцця.
