Калі б не Мінск, адной з самых паспяховых гісторый супраціву, якая адбылася ў лагеры смерці Сабібор, магло б і не здарыцца, кажа старшыня праўлення Фонду Аляксандра Пячэрскага Ілля Васільеў.
Да таго, як Пячэрскага перавялі ў лагер смерці на тэрыторыі Польшчы, ён паўтара гады правёў у мінскіх лагерах. Спачатку ў лагеры для ваеннапалонных "Шталаг-352", затым, калі стала вядома, што ён яўрэй, - у лагеры на вуліцы Шырокай.
"Калі б не Мінск, магчыма, гэтага ўсяго б не было, таму што які б не быў сам Пячэрскі, які б ні быў баявы дух, які прынеслі савецкія ваеннапалонныя ў лагер смерці, гэтага ўсё ж такі было недастаткова... З Мінска ён прыехаў не толькі з талентам і харызмай, але і на чале згуртаванай групы савецкіх ваеннапалонных, на якіх ён мог абаперціся. Ён ведаў: гэта былі людзі, якія ў адказны момант, калі трэба было засячы фашыста сякерай, не прамахнуцца. І гэтая стаўка спраўдзіла сябе", - распавёў Васільеў Sputnik напярэдадні адкрыцця часовай экспазіцыі, прысвечанай аднаму з кіраўнікоў паўстання вязняў у Сабіборы.
Экспазіцыя пад назвай "Аляксандр Пячэрскі як сімвал супраціву фашызму" стала сумесным праектам Фонду Пячэрскага і Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай айчыннай вайны.
Двойчы асуджаны: ваеннапалонны і яўрэй
Пячэрскі ў агульнай складанасці каля двух гадоў правёў у канцлагерах. Яго прызвалі ў самым пачатку вайны, але паваяваць ён паспеў усяго пару месяцаў. У кастрычніку патрапіў у акружэнне пад Вязьмай, быў паранены, трапіў у палон. Лагер пад Барысавам, "Шталаг-352" у Мінску, дзе нацысты апазналі ў ім яўрэя і перавялі ў лагер на вуліцы Шырокай. Тут ён прабыў амаль год.
"Захавалася адзінае інтэрв'ю, дзе ён казаў, што ў савецкіх ваеннапалонных, каб выжыць, было такое правіла: выходзь па першым клічы. Я чытаў гэта ва ўспамінах іншых вязняў: калі іх пыталіся, хто ўмее працаваць, заўсёды трэба было выходзіць першым. Па-першае, другога разу магло і не быць, а па-другое, такая дзейнасць давала больш магчымасці арганізаваць супраціў. Падпольная дзейнасць Пячэрскага пачалася ж яшчэ ў Мінску", - распавядае Васільеў.
Тады ўцёкі не атрымаліся. І ў пачатку восені 1943 Пячэрскага разам з такімі ж зняволенымі-яўрэямі адпраўляюць у Сабібор.
Сабібор
Нацысты арганізавалі лагер Сабібор непадалёк ад польскай вёсачкі з сугучным назовам Сабібур яшчэ вясной 42-га года. Ён быў адным з трох лагераў разам з Белжэцам і Трэблінкай, якія павінны былі канчаткова вырашыць яўрэйскае пытанне на тэрыторыі акупаванай Польшчы.
Тут дзейнічаў стандартны для такіх месцаў парадак: яўрэяў эшалонамі падвозілі да лагера (прадбачлівыя нацысты размясцілі лагер ў тупіку чыгуначнай галінкі), тых, каго можна было выкарыстоўваць на работах, часова сялілі ў бараках. Астатніх адразу знішчалі.
"Калі ён трапіў у Сабібор, па падказцы аднаго з вязняў назваўся цесляром. А так як гітлераўцам патрэбныя былі працоўныя рукі... Нехта павінен быў прыбіраць трупы, сартаваць вопратку і гэтак далей, яны пакідалі па некалькі дзесяткаў чалавек з кожнага эшалона. І тым разам Пячэрскі трапіў у гэтыя 80 чалавек, якіх з дзвюх тысяч чалавек мінскага эшалона часова пакінулі ў жывых", - распавяла куратар экспазіцыі Наталля Яцкевіч.
Ён не быў цесляром. Да вайны скончыў інстытут у Растове, захапляўся музыкай і тэатрам. Гэтае захапленне, па словах Васільева, нароўні з верай у перамогу і вайсковым досведам, у канчатковым рахунку вельмі дапамагло Пячэрскаму пры распрацоўцы плана ўцёкаў.
"У апошнія гады перад вайной ён пачаў сам ставіць спектаклі. І мне падаецца, тое, што ён быў такім рэжысёрам-аматарам, яму вельмі дапамагло пабудаваць правільную мізансцэну паўстання. То бок, гэта ўменне разумець, хто дзе павінен стаяць, хто што павінен рабіць, хто у які момант што павінен сказаць, адыграла адну з вырашальных роляў у поспеху паўстання", - лічыць Васільеў.
У працоўным лагеры, у які трапіў Пячэрскі з таварышамі, было некалькі соцень чалавек. Дакладная лічба невядомая. Невядома і дакладная колькасць газавых камер, у якія адпраўлялі большасць вязняў Сабібора - ці то шэсць, ці то восем. За паўтара гады - з красавіка 1942 па кастрычнік 1943 - тут было забіта каля 250 тысяч яўрэяў.
Пячэрскі правёў у Сабіборы 22 дні, ажыццявіў паўстанне, паспяхова ўцёк, пасля чаго нацысты прынялі рашэнне ліквідаваць лагер.
Паўстанне
Пячэрскага прывезлі ў Сабібор ў верасні 1943-го. Да таго часу ў лагеры ўжо дзейнічала падпольная група, якой кіраваў сын польскага рабіна Леон Фельдхендлер. Калі да групы далучыўся Пячэрскі, Фельдхендлер саступіў яму лідарства.
"У Пячэрскага атрымалася прыдумаць і распрацаваць вельмі добры план, які абапіраўся на натуральны чалавечы інстынкт. У немцаў адным з такіх інстынктаў была прагнасць. Яны любілі прысвойваць сабе рэчы людзей, якіх адпраўлялі ў газавую камеру. На гэта і быў разлік. Пячэрскі па адным зазываў гэтых немцаў, каб камусьці падарыць скураную куртку, іншаму паліто, трэцяму боты і гэтак далей. Там іх па адным у строга вызначаны час забівалі", - распавядае Васільеў.
Так па адным вязням атрымалася знішчыць усё кіраўніцтва лагера. Пасля, па плане Пячэрскага, меркавалася захапіць склад са зброяй і прарывацца скрозь ахову. Лагер быў акружаны некалькімі радамі калючага дроту. Амаль увесь перыметр быў замініраваны. Але сярод зняволеных пачалася паніка.
"Штурм зброевага склада не атрымаўся, людзі кінуліся на драцяную агароджу. Перыметр быў замініраваны. Многія загінулі і праклалі астатнім дарогу. Вырвацца за межы лагера атрымалася каля 150 зняволеным. Большая частка вырашыла не бегчы, засталася. Гэта была памылка, іх тут жа ліквідавалі. А з тых 150 частка была злоўленая ў выніку аблаваў, частку забілі мясцовыя жыхары, якія не вельмі любілі яўрэяў ці былі марадзёрамі. Да канца вайны дажылі 60 чалавек", - аднаўляе ход падзей Васільеў.
У ліку тых, хто выйшаў жывым з лагера, быў і Аляксандр Пячэрскі. Ён пакінуў яго адным з апошніх. Разам з невялікай групай вырашыў рухацца да сваіх - на ўсход. У Беларусі ўцекачы далучыліся да партызанаў. Пячэрскі стаў падрыўніком асобнага атрада імя Н.А. Шчорса Брэсцкай вобласці.
"Як бачна з архіўных дакументаў, ён быў адважны партызан, удзельнік падрыву двух эшалонаў, удзельнічаў у абароне Днепра-Бугскага канала, у баявых аперацыях", - распавядае куратар экспазіцыі Наталля Яцкевіч.
Забыццё і подзвіг
Пасля таго, як зняволеныя Сабібора збеглі, нацысты прынялі рашэнне закрыць лагер. Знеслі баракі, разабралі і звезлі афіцэрскія домікі. Некаторы час на месцы лагера працаваў дзіцячы сад, потым там былі палі, на якіх вырошчвалі гародніну. Помнік на месцы гібелі 250 тысяч чалавек з'явіўся толькі ў 1965 годзе.
Пячэрскі пасля вайны працягнуў барацьбу - на гэты раз за памяць аб загінуўшых і непакораных таварышах. У тым ліку і пра іх распавядае экспазіцыя, якая адкрылася ў Беларускім музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. У ёй прадстаўлены рэдкія фатаграфіі даваеннага часу і пасляваенных сустрэч былых вязняў Сабібора, а таксама фатаграфіі лагераў, праз якія прайшоў Пячэрскі, матэрыялы аб партызанскім атрадзе імя Шчорса, у якім ён ваяваў пасля ўцёкаў.
На стэндах і фатаграфіі трох беларускіх яўрэяў, якія ўцеклі разам з Пячэрскім з Сабібора, а затым працягвалі барацьбу ўжо ў партызанах. Імёны Сямёна Мазуркевіча, Навума Платніцкага і Барыса Табарынскага беларусам ні пра што не гавораць.
"Хачу скарыстацца выпадкам і звярнуцца з прапановай узнагародзіць Пячэрскага і гэтых трох людзей дзяржаўнымі ўзнагародамі РБ. Нядрэнна было б назваць іх імёнамі якія-небудзь вуліцы. Ім ужо ўсё роўна. Яны даўно памерлі. Але мне здаецца, што з пункту гледжання гістарычнай справядлівасці гэта было б правільна. Гэтым людзям удалося ў неверагодна цяжкіх умовах прадэманстраваць неверагодную вышыню духу, у іх атрымалася па сутнасці голымі рукамі перамагчы зло", - кажа Васільеў.
Кіраўнік Фонду Пячэрскага таксама падзякаваў за падтрымку Саюз беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб'яднанняў і абшчын, Еўра-Азіяцкі яўрэйскі кангрэс і Цэнтр беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны, без якіх выстава наўрад ці адбылася б.
Азнаёміцца з экспазіцыяй, прысвечанай паўстанню ў лагеры смерці Сабібор, можна ў выставачнай зале музея гісторыі Вялікай айчыннай вайны на 1-м паверсе музея да 13 мая.
