Агульная Перамога: як казахстанцы Брэсцкую крэпасць абаранялі
16:48 16.06.2019 (абноўлена: 19:10 05.05.2023)
© Sputnik / Дмитрий Босак
Падпісацца
Колькі казахстанцаў ваявала на тэрыторыі Беларусі? У якіх баях і бітвах яны ўдзельнічалі? Што робіцца для захавання памяці аб іх подзвігу? Sputnik пагаварыў з вядомым гісторыкам Лайлай Ахметавай.
Напярэдадні прэс-тура "Вялікая Перамога - подзвіг народаў", які пройдзе з 18 па 22 чэрвеня ў Рэспубліцы Беларусь у гарадах Мінск і Брэст, Sputnik Беларусь пагаварыў з вядомым гісторыкам, аўтарам кнігі "1941. Брэсцкая крэпасць. Казахстан" Лайлай Ахметавай.
Мерапрыемства прымеркавана да 78-годдзя пачатку Вялікай Айчыннай вайны і прадугледжвае наведванне казахстанскімі журналістамі знакавых для агульнай памяці народаў былога СССР месцаў на тэрыторыі Беларусі, абмеркаванне значэння подзвігу нашых бацькоў і дзядоў для маладых пакаленняў казахстанцаў, расіян, беларусаў.
Историку Лайле Ахметовой удалось собрать данные и доказать, что 635 казахстанцев защищали Брестскую крепость. И каждая история познавательна и показательна, каждая тронула ее сердце
© Photo : Из архива Лайлы Ахметовой
Гісторыку Лайле Ахметавай удалося сабраць дадзеныя і даказаць, што 635 казахстанцаў абаранялі Брэсцкую крэпасць. І кожная гісторыя пазнавальная і паказальная, кожная кранула яе сэрца
- Перамога - агульны гонар усіх народаў, якія змагаліся супраць нацысцкай Германіі і яе саюзнікаў у Вялікай Айчыннай вайне. І казахстанцаў - у тым ліку.
- З першых гадзін і дзён вайны на тэрыторыі Казахстана пачалося фарміраванне воінскіх часцей і падраздзяленняў. Усяго было сфарміравана 12 стралковых, чатыры кавалерыйскія дывізіі, сем стралковых брыгад, каля 50 асобных палкоў і батальёнаў розных родаў войскаў (у тым ліку два артылерыйскія дывізіёны, чатыры мінамётныя, тры авіяцыйныя палкі, 14 асобных батальёнаў). Тры кавалерыйскія дывізіі і дзве стралковыя брыгады былі казахскімі нацыянальнымі.
З 1938 па 1941 гады на службу ў рады Чырвонай Арміі сышлі 178 000 юнакоў-казахстанцаў, у тым ліку 40 600 казахаў. За гады вайны і з улікам закліканых у даваенны час на фронце было каля 1 366 000 казахстанцаў - кожны шосты казахстанец пайшоў на вайну.
- Ваша даследаванне ў большай ступені прысвечана казахстанцам - абаронцам Брэсцкай крэпасці, а ці ўдзельнічалі казахстанцы ў абароне Мінска і іншых гарадоў Беларусі?
- У краязнаўчым музеі горада Магілёва знаходзіцца экспанат - старонка з кнігі Астроўскага "Як гартавалася сталь". Яна была знойдзена ў гільзе пад абломкамі бліндажа, на ёй было напісана: "Нас было чацвёра пяхотнікаў: рускі - Фёдар Нязваны, украінец - Мікіта Пеліпенка, мардвін - Васіль Яромкін, казах - Юсупаў. Памрэм - не адступім. Радзіма нас не забудзе". Таму, вядома, казахстанцы, як і прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў, ваявалі ўсюды, дзе была вайна, абаранялі кожны кавалачак Радзімы.
9 мая 2019, 17:32
Мы ведаем, што Мінск быў заняты на сёмы дзень вайны, баі там ішлі жорсткія. Асабліва вызначылася 100-я стралковая дывізія пад камандаваннем генерала Русіянава, якая ўжыла тэхнічную навінку: байцы вывезлі з мінскага спіртзавода спірт і 12 грузавікоў шклотары, з якіх вырабілі бутэлькі з запальнай сумессю. Адным з кідальнікаў у 100-й дывізіі быў ураджэнец Казахстана Джурумбаеў.
Таксама казахстанцы ўдзельнічалі ў баях за горад Крычаў, кастанаец Аляксандр Букоўскі праславіўся і стаў легендай ужо ў 1941-м. Ён першапачаткова быў палітруком танкавай роты, але паколькі байцы страцілі свае танкі, прымаў удзел у рэйдзе дэсантнага атрада, стаў пяхотнікам. Падчас атакі Букоўскі захапіў варожы сцяг і застрэліў нямецкага афіцэра. Праз некалькі дзён быў забіты аскепкам авіябомбы. Ён пахаваны ў Магілёўскай вобласці.
Сёння пасольства Рэспублікі Казахстан у Рэспубліцы Беларусь ужо выдала некалькі кніг, якія тычацца ролі казахстанцаў толькі ў вайне, сярод іх "Незабытыя імёны", "Казахстан-Беларусь. Баявое брацтва". На 2005 год, паводле дадзеных з гэтых кніг, налічвалася 2,5 тысячы воінаў-казахстанцаў, якія загінулі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, а за 2009-2011-ы было знойдзена больш за 1700 імёнаў без вестак зніклых, цяпер усе яны лічацца загінулымі за Радзіму.
- Абарона Беларусі моцна звязана з імёнамі герояў-казахстанцаў. Ці ўдзельнічалі казахстанцы ў вызваленчых аперацыях на тэрыторыях Беларусі?
- Так, у аперацыі "Баграціён" (наступальная аперацыя Вялікай Айчыннай вайны, якая праводзілася 23 чэрвеня - 29 жніўня 1944 годзе - Sputnik) у ліку войскаў удзельнічалі сфармаваныя ў Казахстане дывізіі, палкі і іншыя воінскія падраздзяленні. Сярод іх 88-я стралковая дывізія, 8-я стралковая дывізія, 27-я і 30-я гвардзейскія стралковыя дывізіі, 209-ы стралковы Зайсанскага полк, вядомыя 100-я і 101-я нацыянальныя стралковыя брыгады. Асабліва вызначылася ў баях па вызваленні Беларусі 129-й мінамётны Маладзечанскі полк, падраздзяленне атрымала сем падзяк ад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага. Больш за 80 казахстанцаў сталі Героямі Савецкага Саюза за баі ў Беларусі.
У 100-й і ў 101-й брыгадах змагаліся пісьменнік Азільхан Нуршаіхаў, Султан Джыенбаеў, Какен Абенаў. Гэтым людзям удалося выжыць, а потым апісаць у сваіх кнігах успаміны пра бітвы тых гадоў. Іх брыгады ўдзельнічалі ў аперацыях па вызваленні Брэста і Брэсцкай крэпасці.
Што тычыцца памежнікаў, я вывучала гэтую тэму асобна і напісала па ёй некалькі артыкулаў. Асаблівая роля ў маім даследаванні адведзена 17-му Чырванасцяжнаму памежнаму атраду (17 КПА), лёсу казахстанцаў-пагранічнікаў, чые падраздзяленні былі размешчаны на тэрыторыі Беларусі. Напрыклад, Аўгустоўскі пагранатрад, там вызначыўся Уладзімір Курбат з Паўночнага Казахстана. Пасля адступлення ў Бранскіх лясах ён удзельнічаў у стварэнні першай Клятнянскай партызанскай брыгады. У 1942 годзе быў цяжка паранены і страціў абедзве нагі. За партызанскія заслугі Уладзімір Курбат узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга і ордэнам Айчыннай вайны, некалькімі медалямі. Ужо пасля гэтага ён стаў камбайнерам і заслужыў званне Героя Сацыялістычнай Працы.
Імёны многіх абаронцаў Брэсцкай крэпасці да гэтага часу застаюцца невядомымі
У шэпетоўскім пагранатрадзе служыў Іван Мергалеў з Заходняга Казахстана. Атрад, у якім быў Мергалеў, прыняў бой і адступіў, а пасля знаходзіўся доўгі час у варожым тыле. Пад Слонімам Мергалев здзейсніў геройскі ўчынак: Іван усаджваў параненых у калёсы, калі адыходзячыя байцы паведамілі, што набліжаюцца немцы. Тады ён застаўся на дарозе адзін з кулямётам, каб затрымаць варожыя сілы, дазволіўшы тым самым параненым сысці. У лютым 1942-га пра яго распавялі ў "Комсомольской правде" яго таварышы, якія выжылі, але байцы думалі, што Мергалеў загінуў. Тады як Іван здолеў перайсці лінію фронту, ваяваў пазней ў 65-й гвардзейскай стралковай дывізіі і ўжо паспеў забыцца пра выратаванне параненых. Калі 1967-м журналісты газеты "Казахстанская правда" яго адшукалі і распавялі пра праяўлены ім гераізм, ён здзівіўся: "Я ж ваяваў, ваяваў як усе".
- З кнігі відаць, што вас асабіста крануў подзвіг казахстанцаў-абаронцаў Брэсцкай крэпасці. Чыя гісторыя вас больш за ўсё зачапіла?
- Сёння мне ўдалося сабраць дадзеныя і даказаць, што 635 казахстанцаў абаранялі Брэсцкую крэпасць. Усяго ж з сямі тысяч абаронцаў крэпасці казахстанцы складалі каля тысячы. І кожная гісторыя пазнавальная і паказальная, кожная кранае сэрца.
Мая асабістая боль - Рыгор Дзеравянка, адказны сакратар камсамольскага бюро. Чаму боль? Ёсць некалькі гісторый, дзе працэс зацвярджэння дадзеных не ўвянчаўся поспехам, гэта адна з іх. Дзеравянка быў у Брэсцкай крэпасці, змагаўся да канца: пра гэта пакінутыя ўспаміны, перадваеннае жыццё зафіксавана ў яго лістах.
Больш за 20 гадоў бацькі спрабавалі зацвердзіць Рыгора ў спісах абаронцаў крэпасці, а зацверджаны ён быў толькі па звестках, атрыманых з успамінаў іншых людзей. Рыгор скончыў ВНУ на Украіне і быў накіраваны працаваць у школу Алматы, паралельна ён паступіў у аспірантуру Казахскага дзяржаўнага ўніверсітэта, гэта значыць ён наш, з КазГУ. Таму мяне так зацікавіў яго лёс.
Захаваліся спасылкі на шэраг дакументаў, магчыма, якія пацвярджаюць, што Рыгор з'яўляўся апошнім абаронцам Брэсцкай крэпасці, якога паланілі на яе тэрыторыі. Апошні з тых, каго ведаюць па імені, былі і іншыя байцы пасля Рыгора, але яны праходзяць як невядомыя. А дакументы з нагоды Рыгора так і не былі знойдзеныя ні ў якіх архівах Беларусі, Расіі. Калі-небудзь раптам усплывуць гэтыя дакументы, я так веру ў гэта!
Абдразак Маміеў пры адступленні выратаваў параненага камандзіра, цягнуў на сабе, потым быў узяты ў палон. На прыкладзе яго гісторыі можна расказаць пра ўсю вайну. Абдразак пачаў вайну ў 125-м стралковым палку ў Брэсцкай крэпасці, пры адступленні быў узяты ў палон, знаходзіўся ў лагеры для ваеннапалонных у Польшчы на тэрыторыі гміны Бяла Падляска. З лагера яго вызвалілі польскія партызаны, з імі разам ён потым і змагаўся, затым зноў трапіў у дзеючую армію, быў паранены і з ампутаванай нагой вярнуўся на радзіму. Тут ён працаваў настаўнікам, дырэктарам сельскай школы, а цяпер гэтая школа носіць яго імя.
Касям Жарменаў - малодшы сяржант, вядомы спартсмэн. Захаваліся яго даваенныя фатаграфіі ў Брэсцкай крэпасці ў складзе спартыўнай каманды, у момант узнагароджання яго памятнымі падарункамі за поспехі ў спорце. Футбаліст у зборнай дывізіі, танкіст, ён быў узяты ў палон у Брэсцкай крэпасці. Жарменаў прайшоў самыя вядомыя і страшныя нацысцкія канцлагеры. Некалькі разоў бег, і адна з спроб мела поспеху. Касям партызаніў і быў у дзеючай арміі. Вярнуўся дадому з Перамогай. Ён мае шматлікія ордэны і медалі. Жарменаў пакінуў дзіўна цікавыя ўспаміны пра службу ў войску, жахлівыя гісторыі пра жыццё ў канцлагеры, напісаў, што выжыў усім смерцям на злосць дзякуючы спартыўнай падрыхтоўцы.
І апошняя гісторыя, якую трэба распавесці. Нурум Сыдыкаў, баец 125-га стралковага палка, яго называюць першым партызанам-казахам Вялікай Айчыннай вайны. 22 чэрвеня 1941 года ён знаходзіўся ў летнім лагеры пад Брэсцкай крэпасцю, Сыдыкаў з таварышамі і камандзірам лейтэнантам Шыканавым не змаглі далучыцца да адыходзячых і засталіся ў Брэсцкай вобласці. Там яны стварылі першы ў вобласці партызанскі атрад, Сыдыкаў пазней дарос да звання намесніка камандзіра партызанскага атрада. І ўсю вайну да вызвалення Брэста ў 1944 годзе Сыдыкаў удзельнічаў у партызанскім атрадзе, а пасля быў у дзеючай арміі.
