Апошняга Крэўскага яўрэя звалі Рабіновіч. Ён памёр у 1988-м, а Сяргей Гапон, які з мінулай восені спрабуе навесці парадак на старых яўрэйскіх могілках, нарадзіўся ў 1989.
"Гэта значыць пры маім жыцці яўрэяў у Крэве ўжо не было, - смяецца Сяргей.
Пра тое, што некалі іх тут было нямала, нагадваў хіба што стары цагляны будынак каля замка з велізарнай зоркай Давіда на фасадзе. Цяпер ад былой сінагогі засталіся толькі сцены.
У мінулым лістападзе Гапон сабраў каманду з мясцовых і мінскіх энтузіястаў, каб сумеснымі намаганнямі расчысціць могілкі: высечы хмызнякі і вывезці смецце. А ў жніўні мае намер адкрыць першы з серыі арт-аб'ектаў, якія, на яго думку, дадуць гэтаму месцу шанец захавацца.
Пра тое, чаму ён увязаўся ў гэтую гісторыю, навошта яму гэта ўсё трэба, і ці так ужо для яго важна адшукаць тут магілу продкаў ізраільскага прэм'ера Нетаньяху, Sputnik і распытаў Сяргея Гапона.
Тут быў Нетаньяху?
Нетаньяху ў Крэве дакладна не было. Былі Мілейкоўскія - досыць вялікі род, магчыма нават не адзін. Ёсць версія, што тыя Мілейкоўскія, чый сын потым апынуўся ў Польшчы, а затым перавёз сям'ю ў Палесціну - іх нашчадак працуе прэм'ер-міністрам Ізраіля, трымалі ў Крэве нейкі мясны бізнес. Нетаньяху - гэта псеўданім, які з'явіўся ў гэтай сям'і пазней.
"Тут ёсць сэнс шукаць прапрадзядулю і прапрабабку, іх звалі Хаім і Песя. Чым яны займаліся, толкам невядома.
Адзінае, што мы ведаем дакладна - дату нараджэння Хаіма - 1820-ы год. Арыентавана ў канцы ХIХ стагоддзя ён памёр. І калі выказаць здагадку, што старыя магілы знаходзяцца ў гэтай частцы могілак, і тут ёсць камяні з чытэльнымі тэкстамі, то шанец іх знайсці ёсць", - кажа Сяргей Гапон.
Дарэчы, ізраільскі прэм'ер пару гадоў таму, калі быў з візітам у Вільні, успамінаў Крэва - месца, дзе нарадзіўся яго дзядуля Натан, сын Хаіма і Песі.
Пра тое, што беларускае Крэва ў сям'і ізраільскага прэм'ера ведаюць і памятаюць, пацвердзіў ужо асабіста Сяргею ў гэтым чэрвені брат Беньяміна Нетаньяху - Іда. Аб Крэўскай яўрэях і закінутых могілках, з якімі трэба нешта рабіць, яны казалі ў эфіры ізраільскага тэлеканала.
"Іда нагадаў, што яны сіяністы - гэта пачалося яшчэ з дзядулі Натана - а для сіяніста, дзе б ён не нарадзіўся, у Польшчы, Беларусі, Штатах, твая Радзіма - Ізраіль. Але, нягледзячы на гэта, брат Нетаньяху адзначыў, што "так , мая Радзіма - Ізраіль, але было б цікава прыехаць у гэтае месца паглядзець, дзе жыў дзядуля і іншыя сваякі", пра якія ён у тым эфіры ўпершыню ад мяне пачуў", - распавядае Сяргей.
І тут жа агаворваецца, мэты знайсці магілу продкаў Нетаньяху ў яго няма. Галоўнае - усё ж захаваць месца і па магчымасці аднавіць гісторыі людзей, якія тут жылі.
WC з якога ўсё пачалося
Гэтая яўрэйская гісторыя для Гапона пачалася з прыбіральні. Дакладней з яго адсутнасці. Мінулым летам ён вырашыў пахадзіць за экскурсіямі - паслухаць, якія, як ён кажа, небыліцы распавядаюць пра Крэва заезджыя экскурсаводы, і выявіў, што выйшаўшы з аўтобуса турысты сутыкаюцца з сур'ёзнай бытавой праблемай: у Крэва няма грамадскай прыбіральні. Затое ёсць выдатныя кусты каля Юр'евай гары - мясцовай славутасці, куды да замка абавязкова вядуць гасцей.
"Аб могілках экскурсаводы не расказвалі. Нават многія ў нас у Крэве, калі я развёў гэтую актыўнасць, зрэагавалі "О, у нас ёсць яўрэйскія могілкі?!". У турыстычных даведніках пра іх не знойдзеш. Але я, напрыклад, не хацеў бы, каб на маю магілу прыходзілі і палівалі яе. І тут вельмі важны момант: для мяне не мае значэння яўрэйскія могілкі, татарскія, каталіцкія, праваслаўныя ці яшчэ нейкія. Для мяне абуральная сама сітуацыя: гэта месца памяці... Мы восенню адсюль вывезлі гару бытавых адходаў, бутэлькі, пакеты. Плюс гэты туалет. Так не павінна быць", - кажа Сяргей.
Ужо ў лістападзе ён запрасіў мінскіх знаёмых і крэўскіх суседзяў. Сабралася чалавек 40.
"Калі мы прыйшлі сюды ў лістападзе, тут паўсюль былі кусты, лес. Усё было зарослае. Праглядаліся магіл дзесяць, больш нічога не было відаць. Мне пасля той "талакі" пісалі дзве сям'і - яны тут былі ў розны час, незалежна адзін ад аднаго - пыталіся: "ой, Сяргей, можа быць знайшлі магілу нашай прабабулі, таму што мы прыязджалі, і нічога не знайшлі", і дасылалі мне фатаграфіі з тым жа выглядам: 10 магіл, і лес. Зараз мы можам хаця б падысці да камянёў і працаваць з тэкстамі, чысціць мох. Да гэтага такой магчымасці не было", - кажа Сяргей.
"Прэзідэнцкі" край
"Не выключана, што мы знойдзем продкаў яшчэ каго-небудзь цікавага, у нас жа прэзідэнцкі край", смяецца Гапон, ківаючы ў напрамку Вішнева - мястэчка, дзе нарадзіўся 9-ы прэзідэнт Ізраіля Шымон Перэс.
Пакуль знайшлі магілу млынара, дзе ў якасці надмагільнага каменя - жарон. Пасля восеньскай "талакі", ён настолькі ўцягнуўся ў яўрэйскую тэму, што нават запісаўся на анлайн-курс па яўрэйскай некрапалістыцы.
"А там як раз распавядалі: сустракаецца такая гісторыя з жорнамі. Я яшчэ падумаў, "класна, у кагосьці такое ёсць (там паказвалі фатаграфіі ўкраінскіх могілак, з нашага Палесся), а ў Крэве няма". А на мінулым тыдні - хаджу, і пра-па, і ў нас ёсць. У нас жа як раз каля Юравай горы - каменная пабудова закінутая - гэта млын, якім валодаў яўрэй. Магчыма, ён тут і пахаваны. Прычым гэта, падобна, зямля падняла. Раней яго не было - колькі тут хадзіў, яго тут не бачыў", - распавядае Гапон.
У Крэве відавочна ляжыць прадстаўнік коэнаў - саслоўя, якое вяло сваю генеалогію ад Аўраама і мела высокі сацыяльны статус. На гэта паказвае выява дзвюх кісцяў рук на надмагільным камені.
"У іх вельмі багаты графічны шэраг. Акрамя рук, можна сустрэць выявы птушак, дрэў, зайцоў, што бягуць па крузе. І ўсё гэта мае вельмі глыбокую сімволіку. Зайцаў я пакуль не знайшоў. Але, ведаю, што гэты знак сімвалізуе богабаязнага чалавека. А тое, што яны бягуць па крузе, паказвае хуткацечнасць часу. А вось тут, глядзіце, дрэва з дубовымі лістамі з аднаго боку і зусім іншымі лісцем з другога - з гэтым я пакуль таксама не разабраўся", - распавядае Сяргей.
Затое ўжо разабраўся з іншым дрэвам - зламаным, якое можна разгледзець на надмагільным камені побач.
"Тут гісторыя такая: зламанае дрэва - гэта сімвал, які кажа, што тут ляжыць чалавек, на якім скончыўся род. У яго не засталося дзяцей. Ён апошні ў сям'і", - распавядае Сяргей.
Расшыфроўка надпісаў і знакаў - гэта наступны этап, у якім ён вельмі разлічвае на дапамогу ізраільскага пасольства. Кантакт і папярэдняя дамоўленасць, кажа, ужо ёсць.
Бізнес або арт-праект
Ідэя Гапона - пераўтварыць гэтае месца ў мемарыяльны парк з аформленымі дарожкамі і скульптурнымі кампазіцыямі, якія дублявалі б сімвалы з надмагільных камянёў. Будзе Левіяфан, тыя самыя "рукі" коэна.
Першую з шасці кампазіцыю - каля ўваходу на могілкі, дзе захаваліся каменныя калоны, разлічваюць адкрыць ўжо ў жніўні.
"Калі мы ў канцы мінулага года задумвалі гэтую гісторыю, яшчэ не было ніякага віруса. Меркавалася, што ў праекце будуць удзельнічаць і літоўскія, і французскія мастакі, але з-з каронавіруса яны не змаглі прыехаць. У выніку мы сабралі класную беларускую каманду, і яны падрыхтавалі 6 канцэптаў-праектаў скульптур. Адна з іх - ключавая і самая дарагая з іх - лесвіца ў неба. Гэта будзе сем прыступак з паліраванай сталі з невялікім уздымам уверх - да могілак. Паверхня будзе люстраной, так, каб у ёй адлюстроўваліся аблокі. У выніку чалавек, які будзе ісці па гэтай лесвіцы, будзе як быццам ісці па небе", - распавядае Сяргей.
Ён хоча, каб кожная скульптура, змаляваная са старых магіл, прымушала гасцей зрэагаваць - напрыклад, пакінуць камень у "руках" коэна. Гэта яўрэйская традыцыя - несці на могілках не кветкі, а камяні.
"Паводле задумы мастакоў, "Рукі"- гэта будзе такі металічны каркас пад два метры, запоўнены камянямі. І, мяркуецца, што ўсе, хто прыходзіць на могілкі з экскурсіяй, зможа ўзяць каменьчык і пакласці ў скульптуру. Па-першае, ты паўдзельнічаў у стварэнні інсталяцыі, і адначасова стаў удзельнікам традыцыі", - распавядае Сяргей.
У парку яшчэ павінны з'явіцца дарожкі, а вось раўняць і парадкаваць магілы Сяргей лічыць не патрэбным.
"Камяні застануцца плюс-мінус у такім жа становішчы, як ёсць. Мох ачысьцім. Але ўпарадкаванне - не. Гэта прастора, якая склалася гістарычна. Тут ужо мой асабісты фільтр - я не магу дазволіць сабе наводзіць тут нейкія парадкі", - кажа ён.
На пытанне, як ставяцца да яго актыўнасці і ідэй родныя людзей, якія пахаваныя на могілках, Сяргей кажа, што пратэстаў не было. Наадварот, нашчадкі крэўскіх яўрэяў з Ізраіля ўключыліся ў працэс і ўсяляк дапамагаюць.
Пакуль інфармацыйна - тэлемост з удзелам брата Нетаньяху, шмат у чым здарыўся дзякуючы іх удзелу. Ён не хітруе - кажа, што ведае пра тое, як можна манетызаваць працу на яўрэйскіх могілках. Але пакуль, настойвае, гэта не яго гісторыя.
"Я не выключаю, што калі-небудзь да гэтага прыйду, але пакуль для мяне гэта нешта далёкае і незразумелае. Мне цяпер могілкі цікавыя выключна з мастацкага пункту гледжання. Я бачу тут творы мастацтва, ландшафтны помнік. І людзі, якія тут ляжаць , вядома, таксама важныя. Таму што, калі разглядаць могілкі як музыку, то людзі тут важныя ноты", - кажа Гапон.
Калі могілкі з часам і пачнуць прыносіць грошы, кажа Сяргей, яны тут жа і застануцца - пойдуць на падтрыманне гэтага месца ў дагледжаным стане.
Фестываль
Калі пасля школы Сяргей ад'язджаў пакараць сталіцы, быў упэўнены - не вернецца. А калі атрымаў поспех і агледзеўся, зразумеў, што хоча рабіць нешта яшчэ, але не хоча марнаваць сілы на чужы вялікі горад. А дома - замак і цэлыя пласты гісторыі пад нагамі.
Адной яўрэйскай тэмай ён абмяжоўвацца не мае намеру. Тут, як раз, можна было пачынаць дзейнічаць практычна адразу - сельсавет падтрымаў, сваякі адобрылі, а іншых узгадненняў і не патрабавалася.
Але ў Крэве ёсць жа яшчэ легендарны замак і гісторыя Першай сусветнай - фронт тут стаяў тры гады. Ён ужо сустракаўся з міністрам культуры Юрыем Бондарам, распавядаў свае ідэі з нагоды замка.
У жніўні збірае ў Крэве фестываль, прысвечаны юбілею Крэўскай уніі.
"Пакуль мы з уладамі абмяркоўваем пытанне, каб зрабіць гэта ўнутры замка - у двары. Як раз на новую сцяну павесіць вялікі экран, і зрабіць прэзентацыю коміксу, які мы выпусцілі да юбілею. Бяспечна - з выкананнем сацыяльнай дыстанцыі - мы там можам чалавек 200 размясціць . Там 1200 квадратаў: калі адняць варонкі ад снарадаў - тых з Першай сусветнай - то чалавек 200 спакойна змесцяцца", - разважае Сяргей.
Гасцей на фестываль чакаюць 14-15 жніўня. Акрамя афіцыйнай часткі ў замку, запланаваны некалькі адукацыйных лекцый і працы на могілках. Ён, падобна, не дзеліць гісторыю свайго мястэчка на праекты - робіць, што можа. Каб у Крэва турыстам было і цікава, і камфортна, каб тут, нарэшце, з'явіўся нармальны туалет, кафэ, інфраструктура, а значыць, у перспектыве - хоць нейкія грошы і надзея, што Крэва будзе жыць.
"Па лічбах сельсавета у 2018 годзе тут былі зарэгістраваныя 1800 чалавек. За год нарадзіліся 8, памерлі 60 чалавек, яшчэ 20-30 з'ехалі. З такой дынамікай праз 20 гадоў наогул нікога не застанецца. З гэтым жа трэба нешта рабіць", - тлумачыць свае матывы Сяргей.
