Беларуская тэма ўвайшла ў жыццё Максіма Горкага ў канцы ХІХ стагоддзя з прыездам у Ніжні Ноўгарад Адама Багдановіча, дзе пазней у Паволжжы яны пазнаёміліся. Намеснік дырэктара інстытута сусветнай літаратуры імя М. Горкага Дар'я Маскоўская лічыць, што з гэтага самага моманту беларуская культура і літаратура ўвайшлі ў свядомасць Горкага.
Пакінуць Гродна ў 1896 годзе і перабрацца ўглыб Расіі Адама Багдановіча прымусіла трагічная смерць маці Максіма. Там ён працаваў у ніжагародскім аддзяленні банка, а з 1 кастрычніка 1907 года — у яраслаўскім аддзяленні банка.
Паміж Беларуссю і Волгай
"Далей адбылося тое, што адбываецца з нашымі народамі: яны парадніліся праз сясцёр Валожыных. У 1896 годзе Максім Горкі становіцца мужам Кацярыны Валожынай, а ў 1899 годзе жонкай Адама Багдановіча становіцца 19-гадовая Аляксандра Валожына", — пасвяціла ў сямейныя перыпетыі Дар'я Маскоўская.
На жаль, лёс распарадзіўся так, што маладая мама, нарадзіўшы дзіця, памірае. Нягледзячы на гэтыя сумныя абставіны і раставанне Горкага з жонкай ў 1903 годзе, яны не страцілі паміж сабою сувязі.
Спецыяліст адзначыла, што лёс Максіма і Адама Багдановічаў цесна звязаная з Расіяй. Пазней Адам Багдановіч нават казаў, што ў яго дзве радзімы: Беларусь і Волга.
Два города, якія шмат у чым вызначаюць аблічча Расіі, Яраслаўль і Ніжні Ноўгарад, сталі для Багдановіча цэнтрам магутнага прыцягнення як вучонага.
"Ён быў надзвычайным этнографам. Тут ён быў прыкладам рускай гістарычнай школы, так як яго канцэпцыя антрапалагічная зыходзіла з таго, што басейны рэк нараджаюць нацыянальнасці", — распавяла Маскоўская.
Пакаленне sms не зразумее
Архіў Горкага, які лёг у аснову сходаў Інстытута сусветнай літаратуры РАН, адлюстроўвае гісторыю першай паловы ХХ стагоддзя. Безумоўна, значную яго частку складаюць дакументы, звязаныя з беларускай культурай.
Горкі не толькі прымаў удзел у выданні зборнікаў нацыянальных літаратур. Рускі класік перапісваўся з многімі беларускімі дзеячамі культуры, і асаблівае месца займае яго перапіска з Адамам Багдановічам.
Гэтая перапіска, як прыклад высокага эпісталярнага жанру, нясе асаблівую каштоўнасць. Перапіска вялася двума людзьмі, якія валодаюць літаратурнымі талентамі.
"Цяпер пакаленне, якое піша sms, страціла культуру пісьмовых зносінаў", — лічыць Дар'я Маскоўская.
Паводле слоў спецыяліста, чытаючы такія лісты, не толькі дакранаешся да высокага стылю, але і атрымліваеш бездань інфармацыі. Кожны знойдзе ў іх сваё. Перад намі гісторыя не толькі беларускай культуры, але і паўсядзённай Расіі.
Нават пасля таго, як у адрас Максіма Багдановіча і яго творчасці пасыпаліся абвінавачванні ў мяшчанстве, яго бацька ў перапісцы з Горкім знаходзіць вельмі дакладныя словы ў абарону творчасці сына.
"Менавіта індывідуальнасць нацыянальная і народная ёсць тое, чым мы цікавыя свету, а больш нічым. Толькі своеасаблівасцю і нацыянальным выяўленнем", — прывяла словы Багдановіча намеснік дырэктара інстытута.
Адам Багдановіч выступаў у абарону ўсёй беларускай літаратуры. І мякка нагадваў Горкаму, што ў сувязі юбілеем Аляксандра Пушкіна, які тады святкаваўся, у аргкамітэт трэба ўключыць і Якуба Коласа.
Максімы былі знаёмыя
На момант пераезду Багдановічаў у Ніжні Ноўгарад Максім Горкі быў у горадзе асобай вядомай. Вакол яго персоны сфармаваўся своеасаблівы літаратурны салон.
"Максім Багдановіч ведаў Горкага з ранняга дзяцінства. Яго літаратурныя інтарэсы і прыхільнасці былі збольшага звязаны з уплывам Горкага", — распавяла загадчыца архівам М. Горкага Алена Мацевасян.
Горкі даваў маленькаму Максіму пачытаць кнігі са сваёй бібліятэкі. Сем'і хадзілі адзін да аднаго ў госці. На літаратурных абмеркаваннях гасцей сям'і Горкага прысутнічаў і Максім Багдановіч.
Спакушэнне па перапісцы
Перапіска паміж Адамам Багдановічам, які палюбіў Аляксандру Валожыну, што была сястрой жонкі Горкага, носіць асаблівы і складаны для публікацыі характар.
"Я б назвала яе перапіскай спакушэння. Гэта перапіска паміж Багдановічам, якому за 40 гадоў, і Аляксандрай, якой толькі 18 гадоў", — адзначыла Алена Мацевасян.
На працягу ўсёй перапіскі яна ў яго не закаханая. Багдановіч ёй падабаецца як чалавек, але астатняе не запатрабавана яшчэ ў яе душы. Багдановіч у перапісцы ідзе на ўсялякія хітрыкі і нават цытуе Шылера.
"Я люблю цябе ўсю, тваю душу, але і цела, разумееш ты, сонейка? Ты для мяне адзіная і непадзельныя. О, калі б ты так мяне любіла!.. Сонейка, бо я плакаў над тваім лістом, плакаў, кажу гэта і не саромеюся. Сонейка, я не хачу анёльскай любові, калі мы будзем анёламі, мы будзем кахаць па-анёльску, а цяпер я чалавечая істота і душой, і целам, і жадаю любові сапраўднай, чалавечай, а не якой-небудзь набожнай фальсіфікацыі ", — пісаў Адам Багдановіч на адрас Аляксандры.
"Ён вёў цяжкую і падрабязную апрацоўку Аляксандры, і яна мела поспех", — дадала загадчыца архівам Горкага.
Шмат хто лічыў, што Адам Багдановіч загубіў Аляксандру, бо ў яе было слабое сэрца і з дзіцем неабходна было пачакаць два гады.
"Гэта бытавое ўспрыманне і спроба прымерыць сітуацыю на сябе. Сем'і Багдановічаў, Валожыных былі вернікамі і выхаванымі. Ніхто нікога ні ў чым не вінаваціў", — падкрэсліла спецыяліст па архівах Горкага.
Горкі ва ўсім дапамагаў Багдановічу
Зараз архіў перапіскі двух выбітных людзей складаецца з 42 лістоў Багдановіча ў адрас Горкага і 19 яго адказаў. Самымі значнымі лістамі спецыялісты лічаць усяго дзевяць. У адрозненне ад перапіскі Багдановіча з будучай жонкай Аляксандрай, яны часткова публікаваліся.
На думку Алены Мацевасян, найбольш важнымі былі лісты з просьбамі самага рознага характару, якія адрасаваў Багдановіч свайму старадаўняму сябру.
Так, Багдановіч прасіў дапамогі ў вырашэнні пытання з індывідуальнай пенсіяй. У Савецкім Саюзе на яе маглі прэтэндаваць толькі людзі з вышэйшай адукацыяй, а за плячыма ў Багдановіча было толькі Нясвіжскае вучылішча. Горкі дапамог свайму сябру не толькі з гэтым пытаннем, ён часта праз свайго сакратара перадаваў Багдановічу і грошы, якіх таму вельмі не хапала.
"Мова гэтай перапіскі цудоўная, але свойская", — дадала Алена Мацевасян.
Горкі выратаваў Багдановіча ад рэпрэсій
Максім Багдановіч дасылаў свае творы Горкаму. Пасля таго, як паэт памёр, Адам Багдановіч стаў збіраць архіў пра яго, але штосьці з-за вайны было згублена, а штосьці загінула на пажары.
"Цяпер з нагоды адной ахвяры — майго Максіма — цяпер раблю самотную справу, выпісваю яго артыкулы з яраслаўскага "Голоса"для Інстытута беларускай літаратуры. Між іншым, Максім у 13-14 гадоў пісаў Вам і, здаецца, паслаў Вам кніжку сваіх вершаў. Ці не захаваліся ў Вас яго лісты?… Беларусы былі б вельмі ўзрадаваныя", — пісаў Багдановіч з просьбай Горкаму.
На вялікі жаль, гэты эпізод з гісторыі беларускай і рускай літаратуры застаўся белай плямай. Магчыма, у будучыні атрымаецца адшукаць згубленую перапіску.
Дар'я Маскоўская ўзгадала, што ў савецкія гады многія дзеячы культуры і літаратуры пацярпелі, не стаў выключэннем і Адам Багдановіч.
У лісце ад 24 чэрвеня 1931 года Багдановіч апісаў сваё незайздроснае становішча ў Яраслаўлі: "сярод іншых музейцаў быў арыштаваны і прыцягнуты да следства мясцовым аддзелам ГПУ. Я трапіў у агульную масу інтэлігенцыі, западозраных у сваёй дабраякаснасці".
Хоць у "Вікіпедыі" пішуць, што Багдановіч быў вызвалены ў 1932 годзе, гэта не так. Стараннямі Максіма Горкага пасля атрымання ліста Багдановіча вызваляюць з-пад варты.
Пасля гэтага ў яго жыцці і надыходзіць той самы складаны перыяд, калі ён вымушаны пастаянна прасіць аб дапамозе і грошах Горкага, які яму не адмаўляў.
Дар'я Маскоўская асабліва адзначыла, што ў гэтым годзе ЮНЕСКА ўключыла імя Максіма Горкага ў каляндар памятных дат: 28 сакавіка сусветна вядомаму рускаму класіку спаўняецца 150 гадоў.
У гэтай сувязі Інстытут сусветнай літаратуры ў Маскве і Літаратурны музей Максіма Багдановіча ў Мінску пры падтрымцы Пастаяннага Камітэта Саюзнай дзяржавы рэалізуюць гуманітарны праект "Горкі і Багдановічы".
Паводле яе слоў, кніга ўбачыць свет ужо ў гэтым годзе. Гэта ўнікальны для нашых краін праект, бо архівы Беларусі і Расіі ў выданні гэтай фундаментальнай працы дапаўняюць адно аднаго.
"Асабліва цікава будзе расійскім навукоўцам пазнаёміцца з чарнавікамі лістоў Адама Багдановіча ў адрас Горкага і чарнавікамі яго ўспамінаў. Чарнавікі заўсёды цікавыя тым, што ўтрымліваюць тую інфармацыю, якая невядомая астатнім. Там могуць быць зусім іншыя акцэнты", — рэзюмавала Дар'я Маскоўская.