Роўна 30 гадоў таму Мінск перажыў сапраўдны культурны шок. У палацы культуры Белсаўпрофу прайшла першая выстава Аляксандра Ісачова. Многія мінчане да гэтага часу памятаюць гэту падзею — як гадзінамі стаялі ў велізарным хвасце на Кастрычніцкай плошчы, каб потым прайсці, амаль не спыняючыся, перад дзіўнымі і абсалютна нерэальнымі карцінамі.
Ісачоў стаў тады сапраўднай сенсацыяй. На яго выставе пабывала больш за 200 тысяч чалавек — неймаверная па тых часах лічба. Але сам мастак сваёй славы так і не ўбачыў — яго не стала за паўгады да яе.
Карэспандэнт Sputnik Святлана Ліцкевіч паразмаўляла з удавой Аляксандра Ісачова Наталляй Мікалаеўнай пра мастака і пра тое, што значыць "працаваць яго жонкай".
Я зразумела адразу, што гэта — маё
– Вы ніколі не думалі, як магла б скласціся ваша жыццё, калі б Аляксандр не сышоў так рана? Часы перабудовы, вецер перамен, вяртанне рэлігіі — не здавалася вам, што гэты час для яго быў бы ідэальным?
— Думала… На подступах да перабудовы… Вецер пераменаў… Ён толькі злёгку закрануў Аляксандра. Незвычайны выбух папулярнасці, натоўпы народу на выставе ў Рэчыцы ў 1987 годзе — і смерць… Шок для ўсіх! Увесну 1988 года я прывезла выставу ў Мінск каб даказаць нядобразычліўцам, што поспех мастак будзе мець не толькі ў "родным правінцыйным горадзе, дзе не вельмі адукаваная публіка падтрымлівала свайго земляка", як казалі тады зласліўцы, але і ў сталіцы. Тут ужо не спашлешся на правінцыю. А што рабіць з публікай? Мінск выбухнуў! Быў і яшчэ цэлы шэраг выстаў… Па ўсім Саюзе… І было шалёна балюча, і было шалёна шкада, што Сашы больш няма.
Але паступова стала прыходзіць адчуванне, што ад чагосьці Гасподзь ўратаваў яго. Занадта не яго надыходзілі часы. Кашмар 90-х, страта ўсялякіх рамантычных памкненняў, забойны практыцызм, прагматызм, свет "шоу" і "тусовак", дэвальвацыя маральных каштоўнасцяў… Я думаю, усё гэта "душыла б" яго.
Мабыць, актыўнае будаўніцтва храмаў дазволіла б Аляксандру і Ігару Шпадаруку знайсці прымяненне сваім мастацкім патрэбам ў вонкавай прасторы. Але з астатнім светам яму жыць было б складана: канкурэнцыя, зайздрасць, плёткі, "міфы і легенды"… Цяпер ужо не ўлада і афіцыйная ідэалогія, а занадта бесцырымонны соцыум "схаваў бы" Ісачова ў мікрасвет сваёй майстэрні. Безумоўна, ён сядзеў бы і працаваў… Але колькі глупства круцілася б вакол… Трэба асабіста ведаць Сашу, каб разумець, наколькі сённяшні свет — не яго свет. Прыходзіш да высновы: кожнаму — свой час. Ён быў і адбыўся не ў ідэальным, але ў сваім часе і сваёй прасторы. І тое, што яму трэба было зрабіць, ён зрабіў, сваю місію выканаў… Астатняе — гэта толькі нашы здагадкі…
– Аляксандр быў вашым першым, школьным каханнем? Як вы зразумелі, што гэта — ваша?
— Так, сапраўды, мы пазнаёміліся, калі я вучылася яшчэ ў 7-м класе. Здарылася гэта на навагоднім школьным вечары. Саша да гэтага моманту скончыў 8 класаў Рэспубліканскай школы-інтэрната па музыцы і выяўленчым мастацтве імя Ахрэмчыка. Сярэднюю адукацыю ён атрымліваў ужо ў школе працоўнай моладзі ў Рэчыцы. Зразумела, гэта былі толькі першыя ўражанні… Адносіны пачаліся пазней, калі я вучылася ўжо ў 10-м класе. Гэта быў 1973 год, а ў 1974-м мы ажаніліся. Я наўмысна зараз расказваю пра гэта коратка і стрымана. Эмацыйны градус ад юнацтва, якое перажываеш зноў, вельмі высокі, яго немагчыма вытрымаць у рамках інтэрв'ю.
Што "гэта — маё", зразумела адразу. Я, вядома, яшчэ не ведала, чаго хачу ад жыцця наогул. Але ведала дакладна, што хачу кахаць. І любіць так, каб гэта было "не як ва ўсіх". І яшчэ ведала, што Саша Ісачоў — гэта юнак "не як усе".
– Ці было ў вас адчуванне, што побач з вамі геній?
— Аляксандр не мог не пісаць… І ўзрушаючая працаздольнасць! Гэта галоўнае. Гэта было відаць адразу. Хацелася яму дапамагаць і ствараць умовы для працы. Ведаеце, сёння такія словы, як "геній", "зорка", на жаль, абясцэніліся… Куды ні паглядзі — цэлыя россыпы "зорак". Я б сказала, што Саша — мастак, адзначаны Богам, Творца свайго свету… Спачатку я гэта інтуітыўна адчувала, але вельмі хутка стала свядома разумець гэта. Ведала заўсёды. І зараз думаю так. Ісачоў — гэта з'ява ў мастацкай прасторы. А для мяне — гэта яшчэ і з'ява ў чалавечым свеце. Складаная з'ява, часам спрэчная… Але тым і каштоўная! Цікавая! Мы маглі спрачацца, сварыцца, часам вельмі моцна. Але мы заўсёды былі цікавыя адзін аднаму. Тым больш што на працягу нашага сумеснага жыцця мы ўвесь час "адкрывалі" адзін аднаго, што цалкам натуральна для людзей, якія толькі фарміруюцца і паступова становяцца дарослымі.
Праца жонкі мастака
– Аляксандр быў самавук — у тым плане, што мастацкай адукацыі, акрамя вучылішча ў Мінску, якое ён так і не скончыў, у яго не было. Як ён спасцігаў свае ўніверсітэты? Па сюжэтах яго работ відаць — ён быў чалавекам велізарнай эрудыцыі…
— Як чалавек, які правучыўся шмат гадоў (маю дзве вышэйшыя адукацыі) і адпрацаваў на педагагічнай ніве больш за 30 гадоў, магу сцвярджаць, што адным з самых плённых спосабаў набыцця ведаў з'яўляецца самаадукацыя. Тут важная высокая матывацыя. У Аляксандра імкненне да самаразвіцця было нейкай абсалютна арганічнай рысай, я б нават сказала — натуральнай патрэбай, ну, напрыклад, як патрэба дыхаць, есці, піць.
Сотні прачытаных кніг… Пачыналася з юнацкай рамантычнай цягі да паэзіі, потым класічная проза, паралельна — цікавасць да антычнай міфалогіі, філасофіі, рэлігіі. Паступова мы сталі асвойваць сур'ёзную навукова-даследчую літаратуру па гісторыі, эстэтыцы, філасофіі, гісторыі культуры, гісторыі рэлігіі.
Я кажу "мы", таму што ў нас з самага пачатку усталяваўся звычай сумеснай працы. Саша валодаў выдатнай памяццю і цудоўнай здольнасцю засвойваць матэрыял і інфармацыю на слых. Ён сядзеў за мальбертам, а я чытала ўслых. Такім чынам вырашаў Ісачоў адразу дзве задачы: эканоміў свой час і "адукоўваў" мяне.
Пасля гэта стала "абавязковай працай" жонкі мастака. Свой "рэкорд" я паставіла на "Майстры і Маргарыце": 10 гадзін бесперапыннага чытання ўслых — раман прачытаны ад скарынкі да скарынкі…
Літаратурная геаграфія таксама пашыралася: усходнія цывілізацыі ў іх старажытных і сучасных версіях таксама сталі прадметам вывучэння. І, вядома ж, асноўныя першакрыніцы: Біблія, Каран, "Рыгведа", "Бхагавад-гіта", "Махабхарата", "Рамаяна", эпасы Гамера і Скандынавіі (Старэйшая Эдда)…
Ведаеце, наша шчасце ў тым, што мы абодва любілі і жадалі вучыцца і супадалі ў гэтым жаданні. Гэта велізарная праца. Але ў тым і справа, што ўспрымалася яна не як абавязак, а як задавальненне і самая неабходная і натуральная частка нашага жыцця. Гэта я цяпер апранаю усё гэта ў словы, а тады мы нават не задумваліся над гэтым. Гэта не абмяркоўвалася. Гэта разумелася само сабой.
Натуральна, перажытае на ўнутраным узроўні сілкавала Ісачова-мастака. Гэта быў бесперапынны працэс. Я ўжо згадвала пра яго ўзрушаючую працаздольнасць ля мальберта. Дык вось, гэта таксама было для яго задавальненнем. Працэс як дыханне, як неабходнасць, як само жыццё (без усялякага пафасу — менавіта бягучая жыццё). Таму 14-16-18 гадзін праляталі непрыкметна. Вынік — хуткі рост тэхнічнага майстэрства мастака.
Тэхніка, у якой працаваў Аляксандр, вельмі працаёмкая, затратная і "доўгагуляючая", калі можна так выказацца. Шчыра кажучы, я больш ні ў каго не назірала такой натуральнай патрэбы займацца саёй прафесійнай справай колькі заўгодна доўга. Я думаю, што такія людзі ёсць, але сустракаюцца рэдка. І гэта па-сапраўднаму шчаслівыя людзі!
– Якую ролю ў лёсе Аляксандра як мастака згуляў калекцыянер Георгій Міхайлаў? Ці праўда, што Ісачоў стаў папулярным на Захадзе дзякуючы міхайлаўскай калекцыі?
— Вядомасць Ісачоў атрымаў перш за ўсё ў Ленінградзе (набыў "шырокую вядомасць у нешырокіх колах"), выстаўляўся на першых дазволеных выставах нефармальных мастакоў у Ленінградзе ў 1974, 1975 гадах, яго работы пастаянна экспанаваліся на кватэрных вернісажах Георгія Міхайлава.
Дзякуючы калекцыі Георгія Мікалаевіча стаў вядомы на Захадзе (зноў жа разам з іншымі ленінградскімі мастакамі)… Таму, вяртаючыся да папярэдняга пытання, тут ён — рускі мастак. Але жыў і тварыў у Рэчыцы, распісваў храмы і пісаў іконы для мясцовых цэркваў. У канцы жыцця атрымаў шырокую вядомасць на Радзіме. Таму — беларускі мастак (заўважце, яшчэ да распаду Саюза).
На знакамітай выставе ў 1987 годзе ў Рэчыцы крытыкі-нядобразычліўцы паспрабавалі паставіць яму ў віну адсутнасць у творчасці беларускіх матываў. На гэта апаненты слушна запярэчылі: "А што, на карцінах абавязкова лапці павінны быць намаляваныя?!" Дадам, што Ісачоў не адлюстроўваў ні беларускіх лапцей, ні рускіх касаваротак… Утрырую, вядома! Не зразумейце мяне няправільна: ніхто не супраць фальклорна-нацыянальнай стыхіі ў мастацтве, проста кожнаму — сваё.
Затое іконы святой Еўфрасінні Полацкай, Маці Божай Жыровіцкай напісаны яшчэ ў 70-я гады, калі пра гэтых асоб і гістарычныя падзеяі, з імі звязаныя, ведалі толькі святары, ды вельмі "прасунутыя" гуманітарыі. І Святога Уладзіміра — хрысціцеля ўсяе Русі — пісаў тады ж. Проста нацыянальнае думалася ў кантэксце хрысціянскага праваслаўнага поля. Але гэта поле яшчэ шырэй: яно агульнасусветнае, міжнацыянальнае. Біблія — гэта база, падмурак развіцця сусветнай культуры. Я наўмысна не паглыбляюся ў рэлігійныя і філасофскія аспекты, звязаныя з гэтым помнікам. Але менавіта гэта цікавіла Аляксандра. Гэта, калі хочаце, вывучэнне, разважанне, самапазнанне і пазнанне Бога, вышэйшых ісцін з дапамогай пэндзля. Але поле інтарэсаў мастака яшчэ шырэй. Што далі свету першакультуры, старажытныя цывілізацыі?… Усё гэта было прадметам яго творчага даследавання.
Палотны разам ужо не сабраць
– Ці ёсць карціны Ісачова ў дзяржаўных галерэях Беларусі? Іншых краін?
— У Светлагорску ёсць галерэя, у якой творчасць Ісачова прадстаўлена копіямі карцін, якія перадаюць колер і фактуру выкарыстаных матэрыялаў.
У Рэчыцы, у галерэі, якая носіць імя мастака, экспануецца каля 30 сапраўдных прац майстра. Праўда, большая частка экспазіцыі прадстаўлена графікай. Але тым больш заслуга работнікаў невялікага музея, які практычна не меў і не мае сродкаў на набыццё арыгіналаў.
Іншыя беларускія музеі работы Ісачова не набывалі. А Нацыянальны мастацкі музей Беларусі вылучыўся тым, што адмовіўся ад выставы калекцыі Алега Арлова. Хоць на працягу 10 апошніх гадоў гэтую калекцыю прымалі на самых розных выставачных пляцоўках Беларусі, уключаючы выставу ў рамках "Славянскага базару". Што датычыцца наяўнасці карцін мастака ў дзяржаўных галерэях іншых краін — у мяне такіх звестак няма. Гаворка можа ісці аб прыватных зборах.
– Многія калекцыянеры, у тым ліку і Арлоў, сцвярджаюць, што ў іх самая вялікая калекцыя твораў аўтара. Дзе іх сабрана больш за ўсё? Ці хацелася б вам (хаця б гіпатэтычна) сабраць разам яго палотны, калі не ў адзін музей, то хаця б на часовую экспазіцыю?
— Гіпатэтычна хацець можна шмат чаго… Сабраць палотны Аляксандра сёння немагчыма. Любая часовая экспазіцыя — гэта невялічкая частка яго творчасці. Пастаянная — тым больш. Мамантавых, Марозавых і Траццяковых пакуль не прадбачыцца.
Доўгі час самым вялікім зборам была калекцыя Георгія Міхайлава. Але пасля яго смерці яна перастала экспанавацца. Лёс яе пакуль пад пытаннем.. Ёсць спадкаемцы. Ідзе вызначэнне яе юрыдычнага статусу (ці яе частак). Працэс і складаны, і доўгі… Нічога пэўнага сказаць не магу…
У Алега Арлова, мабыць, цяпер самы вялікі збор у Беларусі па колькасці адзінак. Ён экспануе сваю калекцыю — і гэта добра. Карыстаюся выпадкам публічна выказаць яму падзяку за тое, што глядач мае магчымасць сустракацца з карцінамі Аляксандра. Усім супрацоўнікам галерэі "Талака" таксама выказваю свой рэспект.
Ёсць каталог — гэта важна ў тым сэнсе, што дае больш поўнае ўяўленне пра творчасць мастака, чым любая выстава, магчымая сёння. Гэта поле для даследавання творчасці мастака. За гэта таксама дзякуй Алегу. Што будзе далей — пакажа час. Саша казаў: "У карцін свой лёс".
Пра тое, як Ісачоў жыў у Ленінградзе 70-х, чаму ў сям'і аднаго з самых дарагіх мастакоў сучаснасці не засталося яго работ і чаму Наталля Ісачова была нават рада таму, што муж быў дармаедам, чытайце заўтра ў другой частцы інтэрв'ю на Sputnik.