Могілкі ў Беларусі добраўпарадкоўваюць з 2015 года: старыя помнікі і агароджы на старых магілах дэмантуюць і замяняюць так званымі "падгалоўнікамі". Нярэдка ў іх ліку аказваюцца тыя, якія належаць удзельнікам Вялікай Айчыннай вайны, якія памерлі пасля яе заканчэння, - такія пахаванні папросту не лічацца воінскімі.
Сёння за захаванне такіх месцаў пахаванняў змагаюцца сотні актывістаў з розных куткоў краіны. "Магілу ветэрана, які прайшоў усю вайну, змог перажыць яе, можна законна зраўнаваць з зямлёй", - наракаюць валанцёры.
Карэспандэнт Sputnik Валерыя Берэкчыян выслухала меркаванне абодвух бакоў і даведалася, як ідзе барацьба актывістаў з гарадскімі ўладамі.
Крыж 1920-х гадоў - рэліквія?
Двойчы ў год на сталічных могілках праводзіцца інвентарызацыя: запушчаныя магілы маркіруюць таблічкамі аб іх "дэмантажы і ўтылізацыі" ў выпадку, калі парадак не навядуць на працягу двух гадоў.
"Пытанне дагледжанага помніка наогул спрэчнае. Хтосьці лічыць крыж 1920-х гадоў на магіле прапрадзеда рэліквіяй. На думку ўладаў, яго лепш прыбраць, знесці агароджу і пакласці пліту", - распавядае пошукавік Аляксандр Снітко, разам з кампаньёнам Дзмітрыем Антонавічам ён некалькі гадоў займаецца пошукам зніклых без вестак і загінуўшых у час вайны.
Барацьбу супраць зносу магіл ветэранаў на Усходніх (Маскоўскіх) могілках пачала Вольга Шабельнік, актывіст пошукавага руху ў Беларусі, мэтай якога з'яўляецца ў тым ліку і ўвекавечанне памяці абаронцаў Айчыны перыяду ВАВ. Яна прыехала сюды ў Радаўніцу, у вочы кінуўся помнік па суседстве з той самай таблічкай. Пірамідападобны, з зоркай наверсе - належыць такой відавочна альбо ўдзельніку вайны, альбо партыйнаму.
"Па законе воінскімі пахаваннямі лічацца асобныя і брацкія магілы абаронцаў, удзельнікаў любых войнаў і інтэрнацыянальных аперацый, а таксама мірнага насельніцтва, якія загінулі ў час баявых дзеянняў. А магілу ветэрана, які прайшоў вайну, атрымліваецца, можна законна зраўнаваць з зямлёй", - распавядае яна.
Разам з сяброўкай Вольга акультурыла кінутую магілу - пачысціла ад смецця і сухой травы, спілавалі клён, які рос збоку, пафарбавала помнік і агароджу.
"У адміністрацыі могілак нам паабяцалі, што цяпер магілу не крануць. Гэтага ветэрана ў 1958 годзе хаваў завод "Інтэграл", мабыць, з тых самых часоў да яго ніхто і не заходзіў. Калі пацяплее, мы плануем кінуць кліч - сабраць больш добраахвотнікаў і акультурыць іншыя магілы", - дзеліцца планамі валанцёр.
Лічацца знесенымі, хоць яшчэ існуюць
Інвентарызацыя на Усходніх могілках прайшла ў мінулым годзе. Цяпер месцы пахавання з таблічкамі бачныя літаральна ў 30 метрах ад цэнтральнай алеі, дзе пахаваныя Руслан Салей і Пётр Машэраў, як мінімум на 19-м, 21-м і 23-м сектарах.
"Мы сабралі групу валанцёраў і абышлі траціну могілак, налічылі каля 70 недагледжаных падобных пахаванняў. Пазней устанавілі асобы некаторых пахаваных - сярод іх ёсць людзі з высокімі званнямі, якія ўдзельнічалі ў вызваленні Беларусі, атрымліваючы спярша раненні, потым - медалі.
На гэтых могілках ляжаць выбітныя людзі, міма парадам ходзіць ваенная тэхніка, ездзяць кіраўнікі дзяржаў. Бачыла б уся гэтая працэсія магілы з чырвонымі зоркамі, якія пакрывіліся - ім зусім нядоўга засталося стаяць", - наракае пошукавік Аляксандр Снітко.
Некаторыя магілы выглядаюць жаласна: зоркі адламаныя, надпісы не чытаюцца. Нейкія помнікі і зусім вырваны разам з падмуркам.
Тутэйшая адміністрацыя, распавядаюць валанцёры, ідзе на кантакт без лішніх пытанняў: прадастаўляе інфармацыю аб пахаваных, калі яна ёсць у базе. Характэрна, што асобныя магілы лічацца ўжо знесенымі, хоць яшчэ існуюць, распавядае Снітко.
"Усходнія могілкі адкрыты амаль 70 гадоў, кошт месца там ідзе на тысячы долараў. Верагодна, тут хаваюць зноў: глядзіце самі - вось цэлы шэраг магіл, датаваных 58-м годам, а сярод іх - адна свежая, з XXI стагоддзя. Як яна апынулася тут, калі не заняла чыёсці месца?" - разважае ён.
Па законе
Як інвентарызацыю, так і дэмантаж пэўных магіл рэгламентуе 22-ы артыкул Закона Рэспублікі Беларусь "Аб пахаванні і пахавальнай справе". Крытэрыі ацэнкі надмагільнага збудавання пазначаны ў пастанове Міністэрства ЖКГ Беларусі "Аб зацвярджэнні Правілаў утрымання і добраўпарадкавання месцаў пахавання" ад 10 чэрвеня 2016 года.
Паводле дакументаў, знесці могуць толькі надмагільныя збудаванні, якія прызнаюць разбуранымі "да ступені, якая выключае іх рамонт і (або) аднаўленне". Дэфекты згаданыя наступныя: канструкцыя пагражае абвалам; агароджа ці помнік разбураны больш чым напалову. У працэсе інвентарызацыі камісія павінна не толькі візуальна ацаніць стан надмагільных збудаванняў, але і зафіксаваць на відэа ці фота тыя, якія, на іх думку, заслужылі знос.
"Нельга зносіць магілу Героя Савецкага саюза"
Асноўныя мэты добраахвотнікаў - спыніць дэмантаж, ідэнтыфікаваць магілы, а пасля - прывесці ў парадак помнікі, якія стаяць над імі.
"Сапраўды, супрацоўнікі Спецкамбіната КБА нічога не парушаюць, проста не бачаць людзей за законам, не хочуць праяўляць ініцыятыву. Ды і сярод пошукавікаў ёсць тыя, хто лічыць, што за магіламі ветэранаў павінны даглядаць іх дзеці і ўнукі. Але як жа быць, калі чалавек, напрыклад, у Сібіры прызываўся, проста з беларускім фронтам прайшоў, вызваляў Мінск і застаўся тут?" - задаецца пытаннем Вольга Шабельнік.
На думку Аляксандра Снітко, тое, што адбываецца, цягнуць банальныя недапрацоўкі ў законе: бо за ваеннымі пахаваннямі даглядаюць выканкамы і сельсаветы.
"А калі чалавек перажыў вайну і памёр, а не загінуў, яго магілу знясуць на агульных падставах, нават калі ён герой Савецкага Саюза? У галаве не ўкладваецца. А што, калі ў чалавека не было сваякоў, калі яны памерлі або далёка з'ехалі, калі яны, у рэшце рэшт, проста не хочуць? Відавочна, гэта павінна рабіць дзяржава", - упэўнены пошукавік.
На Вайсковых могілках: бурылі ўсё запар - і дрэннае, і добрае
Барацьба ідзе не першы год і на Вайсковых могілках на Казлова: таблічкі аб хуткім дэмантажы літаральна на палове магіл валанцёры ўбачылі яшчэ пазамінулым летам.
"Мы адразу напісалі заявы ў Мінгарвыканкам, Міністэрства культуры і Спецкамбінат. Нас запэўнілі, што ўсё будзе па законе, але гэтым летам пачалі масавы знос. Прычым знішчалі ўсе помнікі і агароджы запар - і дрэнныя, і добрыя", - узгадвае гісторык і краязнаўца Павел Каралёў.
Сёння замест многіх з іх ляжаць пліты па тыпу амерыканскіх ваенных магіл: па словах актывістаў, на могілках такіх некалькі сотняў. На безыменныя магілы ставяць безыменныя пліты. Спачатку яны былі проста пустыя, потым на іх сталі гравіраваць крыжы.
Пад пагрозай аказваліся, у асноўным, праблемныя магілы: напрыклад, з агароджай без дзвярэй або дрэвам унутры, якое неабходна пастаянна зрэзаць. Такіх падстаў, упэўнены актывіст, у любым выпадку недастаткова для зносу.
"Яны балгаркай спілоўвалі прыгожыя, цэлыя агароджы, а мы пачалі здымаць гэта на відэа - так пачалося супрацьстаянне. Вось гэтая агароджа была першай: менавіта яе, цэлую, пачалі рэзаць на падставе таго, што яна хістаецца. Ляжыць тут выбітны медык, прафесар, стваральнік кафедры акушэрства і гінекалогіі. Мы пафарбавалі яе, зрабілі адмостку; потым сталі штодня там працаваць. Змагаліся за кожную магілу, у парадак прывялі каля паўтары сотні помнікаў", - дзеліцца гісторык.
"Спецыяльна псавалі крыж, каб яго знесці!"
Валанцёры сцвярджаюць, што для абгрунтавання зносу той ці іншай магілы супрацоўнікі Спецкамбіната нават наўмысна псавалі іх.
"Глядзіце, крыж падпілавалі. Падумайце, хто б мог гэта зрабіць, калі не Спецкамбінат? Проста на замену гэтаму помніку ўжо была выраблена пліта", - тлумачыць Каралёў.
Дэмантаж агароджаў у некаторых выпадках аргументавалі іх вышынёй: па сучасных нарматывах яна не павінна перавышаць 40 сантыметраў. Аднак, на думку актывіста, пад новыя правілы дарэчы падганяць сучасныя месцы пахавання.
"Ёсць жа і вельмі незвычайныя, а таму каштоўныя - вось, напрыклад, агароджа з водаправодных труб. Гэта ўжо не проста агароджа, а помнік, які павінен застацца: 1940-я гады, пасляваенны Мінск, унікум! Ёсць тут крыжы, зробленыя з механізмаў, як можна ўсё гэта разбурыць?" - здзіўляецца ён.
На многіх крыжах Вайсковых могілак - ружовыя і жоўтыя меткі: так, па словах валанцёраў, спецкамбінат пазначаў канструкцыі, якія планавалася знесці. Многія з іх і праўда пазбаўленыя сур'ёзных пашкоджанняў.
"Нас спрабавалі пераканаць у тым, што такім чынам пазначаюць сектары, але гэта лухта: яны ж наносяць шкоду гэтай пазнакай!" - абураюцца валанцёры.
У выніку пракуратура пацвердзіла факт парушэнняў, працэс прыпынілі, таблічкі знялі. Па словах Каралёва, месяц назад яны з'явіліся зноў, прычым нават на адрамантаваных валанцёрамі помніках. У Мінгарвыканкаме знайшлі гэтаму тлумачэнне.
"Кантрольны агляд тэрыторыі могілак [...] паказаў, што неўстаноўленымі асобамі інфармацыя перамешчаная з закінутых пахаванняў на пахаванні, якія не былі ўключаныя ў акты інвентарызацыі [...]. Улічваючы выкладзенае, для прыцягнення каго-небудзь да адказнасці за парушэнне заканадаўства падстаў няма", - сказана ў адказе прадстаўнікоў камітэта на запыт Каралёва.
Што думаюць у пракуратуры, Адміністрацыі прэзідэнта і Мінкульце
На думку чыноўнікаў, інвентарызацыя на Вайсковых могілках была праведзена ў адпаведнасці з законам: спецыялісты знайшлі пахаванні, якія немагчыма адрамантаваць, своечасова апавясцілі адказных.
"Пасля заканчэння гэтага часу (за два гады - Sputnik) уладальнік Вайсковых могілак мае права дэмантаваць і ўтылізаваць разбураныя надмагільныя збудаванні", - сказана ў адказе прадстаўнікоў Адміністрацыі прэзідэнта Беларусі на зварот Паўла Каралёва. Аналагічнае меркаванне выказалі і ў Мінгарвыканкаме.
Міністэрства культуры ўзгадніла работы па дэмантажы разбураных надмагільных збудаванняў, а вось пракуратура працы на Вайсковых могілках ўсё ж прыпыніла: актывісты дамагліся ад уладаў дадатковага абследавання збудаванняў.
"У адрас Міністэрства культуры і Мінгарвыканкама Генеральнай пракуратурай накіраваныя акты пракурорскага нагляду з патрабаваннем прыпыніць выкананне ўсіх відаў работ і правесці абследаванне гісторыка-культурнай каштоўнасці з прыцягненнем спецыялістаў Міністэрства культуры", - даручылі ў пракуратуры.
Спецкамбінат КБА: не зносім, а добраўпарадкоўваем
Па словах намесніка дырэктара Спецкамбіната КБА па ідэалагічнай працы Сяргея Тура, усе працы на Вайсковых могілках праводзіліся ў рамках закона "Аб пахаванні і пахавальнай справе", які выйшаў у 2015 годзе, - месцы пахавання было даручана добраўпарадкаваць, прадпрыемства пачало выкананне.
"Могілкі абследавала цэлая камісія, зацверджаная Мінгарвыканкамам. Мы выявілі закінутыя, недагледжаныя і разбураныя пахаванні, вывесілі шыльды. Некаторыя сваякі адгукнуліся і за тры гады прывялі іх у парадак. Работы па добраўпарадкаванні астатніх пачаў Спецкамбінат: дэмантаваць і ўтылізаваць іх, усталёўваць замест іх так званыя падгалоўнікі. Але ні адно пахаванне не зносілася і не пераносілася", - распавёў Тур.
У цяперашні час працы не ажыццяўляюцца - яны працягнуцца з дазволу пракуратуры. Дарэчы, Міністэрства культуры дзейнасці Спецкамбіната не замінае.
"Было вызначана, што гісторыка-культурнай каштоўнасцю з'яўляюцца помнікі Янкі Купалы, Якуба Коласа, Міцкевіча, а таксама царква Аляксандра Неўскага. Астатнія пахаванні на тэрыторыі могілак не маюць гісторыка-культурнай каштоўнасці", - паведаміў Сяргей Тур.
Ён падкрэслівае: гаворка ідзе аб добраўпарадкаванні пахавання, а не пра яго знішчэнне. Разбураныя і запушчаныя магілы, па словах прадстаўніка Спецкамбіната КБА, сапраўды фіксаваліся на фота і траплялі ў спецыяльны альбом, а пазней у адпаведнасці з гэтым актам і ажыццяўляліся работы.
"Пахаванні, якія маюць добры знешні выгляд, мы не чапаем. Хіба што па заявах родных: некаторыя хочуць асучасніць пахаванне, часам просяць дэмантаваць нават добрыя гранітныя помнікі і цэлыя чыгунныя агароджы - гэта іх права", - распавёў Тур.
Асноўная задача - пахаваць, а не ідэнтыфікаваць
Намеснік дырэктара Спецкамбіната КБА тлумачыць: улік воінскіх пахаванняў вядзецца ў раённых адміністрацыях і ваенкаматах. На іх ёсць знак, які паказвае на тое, што яны - воінскія, за імі ажыццяўляецца догляд.
"Але пахаванні ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны, якія памерлі пасля яе, сапраўды не адносяцца да воінскіх. І калі такое пахаванне па заканчэнні эннай колькасці гадоў стала старым або разбурылася, на ім будуць праведзены работы ў адпаведнасці з законам. Гэта тычыцца не толькі Усходніх могілак, але і ўсіх астатніх, якія знаходзяцца ў падпарадкаванні КУП "Спецкамбінат КБА", - заявіў Сяргей Тур.
Выявіць, каму менавіта належыць пахаванне, - удзельніку вайны або мірнаму грамадзяніну, - вельмі цяжка, лічыць ён. Акрамя таго, перад Спецкамбінатам стаяць іншыя задачы.
"Наша асноўная задача - пахаваць памерлага грамадзяніна, а не вызначаць, ці ўдзельнічаў ён у баявых дзеяннях. Калі валанцёры хочуць ідэнтыфікаваць пахаваных - няхай працуюць у гэтым кірунку. Яшчэ раз падкрэслю: ні адно пахаванне (нават закінутае) не будзе знесена або перанесена - іх добраўпарадкуюць, навядуць парадак. Ніхто не зносіць добрыя помнікі", - настойвае ён.