Каля дзвюх тысяч яўрэяў жыве сёння ў Бабруйску. Для горада з насельніцтвам у 217 тысяч чалавек гэта няшмат.
А яшчэ 30 гадоў таму знакаміты яўрэйскі гарадок быў зусім іншым. У аўтобусах, крамах, на рынку - усюды быў чутны ідыш. А па выхадных у цэнтры горада збіраўся натоўп на шпацыр. Тут было ўсё: і смех, і знакамітыя яўрэйскія анекдоты.
У 80-х - пачатку 90-х у выніку масавай эміграцыі большая частка яўрэяў пакінула Бабруйск, пераехаўшы ў Ізраіль, ЗША, Канаду.
Як гэта адбывалася, памятае 84-гадовая бабруйчанка Фаіна Палей. Гісторыяй горада, якая адбілася ў яе вачах, яна падзялілася са Sputnik.
І месца ўсім хапала
Я нарадзілася ў Бабруйску. У маі мне будзе 85 гадоў. І мама, і тата ў мяне былі з яўрэйскіх сем'яў. Да вайны мы тут не жылі. Тата быў другім сакратаром райкама партыі ў Злынцы Бранскай вобласці. Эвакуіраваліся адтуль. Тата пайшоў на фронт, больш яго не бачылі. У 32 гады прапаў без вестак.
Мама засталася з намі трыма. Мне было сем гадоў, брату чатыры гадкі, а сястрычцы тры дні, калі пачалася вайна. І ўсе выжылі. Сястра зараз жыве ў Ізраілі, ёй 78 гадоў.
У 1946 годзе наша сям'я вярнулася ў Бабруйск. Сюды, бо тут былі ўсе сваякі таты. З сям'і, у якой было пяцёра дзяцей, загінуў толькі ён. Таму ўся радня дапамагала нам, хоць, напэўна, гэта яўрэйская рыса. Усю вайну маме пісалі: "Прыязджай, мы дапаможам падымаць дзяцей".
Мамчыных бацькоў расстралялі ў Шчадрына Гомельскай вобласці. У другі раз замуж маю маму выдавала свякроў. У нашу сям'ю прыйшоў пажылы чалавек, які да вайны не быў жанаты. Прыйшоў на траіх дзяцей. Туліліся ў адным пакоі, і ўсім хапала месца. Да гэтага часу не магу ўзгадаць, каб калісьці нехта падвышаў голас.
Нарадзілі агульнага сына, цяпер ён жыве ў Ізраілі. Пенсіянер па мясцовых мерках, а працягвае працаваць. Ён медык.
Я рана пачала займацца спортам, гуляла ў валейбол. Ужо ў 51 годзе была ў зборнай школьнікаў Беларусі на Усесаюзнай спартакіядзе ў Сталінградзе. Потым двойчы гуляла за зборную "Спартака" на першынство Саюза.
Пасля школы з'ехаць вучыцца не магла: матэрыяльна разлічваць няма на каго было. Айчым быў вельмі добры чалавек, але працаваў конюхам у шпіталі - разумееце, колькі ён зарабляў.
Скончыла настаўніцкі інстытут у Бабруйску. Дзякуючы спорту трапіла працаваць у Асіповіцкі раён, ёсць такі пасёлак Ялізава. Сем гадоў аддала Ялізаўскай сярэдняй школе. Вы ведаеце, я ні грама не шкадую. Калектыў добры, школа вялікая, больш за 600 дзяцей. Я настаўнік рускай мовы і літаратуры. Плюс у мяне было паўстаўкі старэйшай піянерважатай.
Мацу пяклі таемна
У 61-м годзе вярнулася ў Бабруйск. Была праблема з працаўладкаваннем. Прыйшлося ісці старэйшай піянерважатай пасля сямі гадоў працы настаўнікам. Прычым таксама за старыя спартыўныя заслугі праз гаркам камсамола. Трапіла ў школу-інтэрнат для дзяцей, якія слаба чуюць, - 39 гадоў аддала ёй.
А адбылося ўсё наступным чынам. Калі ўладкоўвалася ў школу, прыйшла ў гаркам камсамола. Там мне сказалі: "Ідзіце, калі дырэктар вас возьме, мы дамо напрамак". Прыходжу, у двары ходзіць такі салідны яўрэйскі мужчына. Падыходжу да яго і кажу: "Скажыце, калі ласка, дзе я магу бачыць дырэктара". А сама не ведаю, што з ім размаўляю. Прыйшлі ў кабінет, ён мне кажа: "Скажыце, калі ласка, што вы ўмееце, акрамя таго, што вы настаўнік рускай мовы". Не глядзеў ні дакументы, нічога. Я яму: "Магу гуляць у валейбол, магу вучыць дзяцей". Ён пайшоў мне насустрач - усё, ідзіце за напрамкам. Я прыйшла ў калектыў - не тое што кожны другі, кожны быў яўрэем. Цяпер успамінаю гэтых настаўнікаў... Я ж жэставай мовы не ведала, а мне ўсе дапамагалі. Год прапрацавала піянерважатай, чатыры гады выхавальнікам і 34 гады настаўнікам.
Яўрэі ў горадзе былі паўсюль. У футбол гулялі з хлапчукамі, так мы не разбіралі, хто ты - яўрэй ці беларус. Рускія размаўлялі на ідышы не горш за нас, а некаторыя яшчэ лепш.
Але наяўнасць пятай графы адбівалася (раней у пашпарце ў пятай графе паказвалася нацыянальнасць - Sputnik). Гэта адбывалася не ў адкрытую, але ўсім было зразумела.
Асабіста на мяне падавалі пяць разоў на заслужанага настаўніка, і я, толькі працуючы на пенсіі, атрымала выдатніка. Наяўнасць пятай графы адчуў мой сын, калі паступаў у ваенную медыцынскую акадэмію. Здаровы, гуляў за зборную Беларусі ў ручны мяч. Усё здаў, а яго не ўзялі.
Хадзіць у сінагогу ў адкрытую за савецкім часам было непрымальна. Зрэшты, так было з астатнімі веравызнаннямі. У нашай сінагозе, дзе мы сёння молімся, раней знаходзілася атэлье "Рамонак".
Айчым трымаў міньян - малебны дом. Людзі самі здымалі пакой за свае грошы. Гэта не афішавалася. Знаходзіўся міньян на Сацыялістычнай, 146. Памятаю, як мама пякла мацу перад Вялікаднем, я пасля школы ёй дапамагала - колцам круціла. Дзядуля і бабуля былі добрымі вернікамі: да кожнага свята ставіліся з вялікай сур'ёзнасцю.
Шпацыр па Сацыялцы
Забаўляцца нам асоба не было калі: усе шмат працавалі. Дзе зараз скульптура бабра стаіць каля Цэнтральнага рынку - гэта было месца, дзе збіраліся халасцякі-мужчыны. Нашай забаўкай былі прагулкі па Сацыялцы (вуліцы Сацыялістычная, ідзе да рынку - Sputnik). У канцы вечара пыталіся адзін у аднаго: "Ты колькі разоў прайшла?". "Пяць". "А я больш - дзесяць".
У гэтым месцы ўсе сустрэчы адбываліся, усе спатканні. Два таварышы Сола Шульмана (бабруйскі пісьменнік, грамадзянскі муж актрысы Таццяны Самойлавай - Sputnik) жылі над крамай "Акіян" у гэтым раёне. Яны станавіліся на балкон і сачылі за ўсім гэтым рухам.
А ўзімку з валаў Бабруйскай крэпасці мы каталіся на фанеры. Канькі ў маім дзяцінстве можна было ўзяць у Доме афіцэраў. Салдацкія, 41 памеру і больш. Наматаў анучы на ногі, колькі ёсць. Уваход быў платны. А за што білет купіць? Значыць, калі ў каго-небудзь з'яўляўся рубель, мы падыходзілі да дзядзькі Сашы, які стаяў ля ўваходу. Давалі яму гэты рубель, і ўся каманда праходзіла. Каталіся да адурэння. Назад паўзлі ледзь не на карачках.
Яшчэ памятаю, на вуліцы Чырвонаармейскай быў вялікі дом з садам. Мы практычна выраслі ў яго разорах. Усім хапала яблыкаў, груш.
Горад апусцеў
Эміграцыя 90-х гадоў, памятаю, адбывалася стыхійна. У асноўным ініцыятарамі пераезду былі дзеці, а за імі ўжо перабіраліся старыя.
Вось вам прыклад. Старэйшая дачка маёй сястры сустракалася з хлопцам. Яго бацькі паставілі ўмову: калі ён ажэніцца з ёй, яна з'язджае з ім. Усё, з'ехала Люся ў красавіку 90-га года. Потым паднялася яе сястра. Прайшло яшчэ трошачкі часу - ужо брат збіраецца. За дзецьмі пацягнуліся дарослыя.
У мяне былі магчымасці з'ехаць, але неяк не атрымалася. Спачатку мая свякроў задумала ехаць у Амерыку. Я прыйшла да сваёй мамы - так было прынята ў яўрэйскіх сем'ях. Яна мне кажа: "Калі хоць адно маё дзіця кранецца з месца, я ад вас адмоўлюся". Ідзем назад да свякрухі - так і так. Муж без мяне адмовіўся ехаць. Праз некаторы час мае бацькі ўжо сталі збірацца, муж прыйшоў да сваёй мамы - яна адмовілася.
Вядома, адчуваецца, што Бабруйск апусцеў. Цяпер можаш дзень хадзіць па горадзе і не сустрэць ніводнага яўрэя. Хто нядаўна жыве, так яму абыякава. Я, напрыклад, кажу, што мне лягчэй за ўсё, калі прыходжу на могілкі. Там і таго, і таго ведаю.
Стала шмат змешаных шлюбаў. Гэта таксама адбіваецца: нацыянальнасць раствараецца ў іншай нацыянальнасці.
Хочацца рабіць для людзей
У родным горадзе Фаіну Палей ведаюць як чалавека, які стаяў ля вытокаў адраджэння яўрэйства. Падчас аліі 90-х гадоў (рэпатрыяцыі яўрэяў у Ізраіль - Sputnik) яна адкрывала ў горадзе нядзельныя школы і сінагогі, прадстаўляла інтарэсы бабруйчан на семінарах.
І сёння Фаіна Палей неабыякава ставіцца да развіцця яўрэйства. Нягледзячы на свой узрост, працягвае весці заняткі па ідышы.
- Мой шлях у яўрэйскай суполцы Бабруйска пачаўся ў 90-я гады. Сястра ўгаварыла мяне схадзіць у клуб яўрэйскай культуры імя Мендэля Мойхем-Сфорыма. Знаходзіўся ён на заводзе Леніна.
Праз некаторы час я стала ў ім працаваць. Ужо ўвосень 1990 года адправіла першую групу дзяцей на аздараўленне ў Ізраіль. У 91-м адкрывала першую нядзельную школу на вуліцы Савецкай, а ў 97-м сінагогу артадаксальнага накірунку.
Была кансультантам па рэпатрыяцыі пры пасольстве Ізраіля: прадстаўляла інтарэсы бабруйчан. Пры мне ў горад прыязджала Святлана Якіменка, якая ўзначальвае сусветную жаночую арганізацыю "Кешэр" у краінах СНД. Дарэчы, у 2004 годзе ў "Кешэр" была юбілейная канферэнцыя ў Расіі. Тады з Амерыкі прывезлі шэсць тор. Тры засталіся ў Расіі, дзве на Украіне. А адна мэтавым напрамкам накіравалася ў Бабруйск.
І па гэты дзень я ў яўрэйстве. Як любіць казаць мяне мой сын: "Ты калі-небудзь супакоішся". Супакоюся, калі складу рукі. Хочацца нешта рабіць для людзей, асабліва калі бачыш, што ім цікава.
Гурток гутарковага ідыша ў мінулым годзе адзначыў сваё 10-годдзе. Яўрэйская мова, я сама дзіўлюся, адкуль з мяне вылезла. У 91 годзе была ў Ізраілі. Захацела наведаць школу, каб даведацца, як вучацца дзеці, якіх я туды адправіла. Іўрыту не ведаю і сёння. Каб даведацца дарогу, стала звяртацца да людзей старэй на мове ідыш (прыгадала яе з дзяцінства), і яны мне адказвалі. Потым прыехала ў школу, з дырэктарам мы гутарылі гадзіны паўтары - толькі на ідышы. І ён кажа: "Ніколі не думаў, што ў Беларусі яшчэ размаўляюць па-яўрэйску". А потым у Бабруйску мы адкрылі нядзельную школу, я пачынала з вучняў. Паступова стала працаваць з дарослымі.
Яўрэйскі панадворак у Бабруйску
Аб Бабруйску свайго дзяцінства і маладосці ў свой час напісаў аповесць Сол Шульман. Называецца яна досыць вядома для горада - "Шпацыр па Сацыялцы".
Пасля масавай эміграцыі ў 90-х у Бабруйску засталося каля двух тысяч яўрэяў. Для горада з насельніцтвам ў 217 тысяч чалавек гэта няшмат.
Большую частку яўрэяў складаюць пажылыя людзі, распавядае Sputnik равін Шауль Хабаба. Моладзь у горадзе не затрымліваецца, шмат у чым з-за таго, што няма сваёй ВНУ.
"З'яжджаюць вучыцца ў Мінск, там і застаюцца", - адзначыў суразмоўца агенцтва.
У той жа час у Ізраіль з'язджаюць няшмат: за год прыкладна 6-8 бабруйчан. Як лічыць равін, гэта сведчыць аб тым, што яўрэям ў Беларусі нядрэнна.
У Бабруйску ілюзій не будуюць: тыя, хто з'ехалі, ужо не вярнуцца сюды. Аднак зрабіць лепш тое жыццё, што ёсць, цалкам рэальна. У горадзе, акрамя шасці сінагог, адкрыты тры нядзельныя школы, два падлеткавых клубы, мужчынскі і жаночы клубы, праходзяць заняткі клуба ідыш.
У мінулым годзе ў Бабруйску пачалі аднаўляць разбураную сінагогу, якая чакала свайго часу 70 гадоў. Пра яе хадзілі розныя легенды. Хтосьці казаў, што яе разбурылі падчас халакоста. Іншыя лічылі, што будынак разабралі мясцовыя пасля вайны, калі будавалі сабе дамы. Аднак нягледзячы на розныя меркаванні, усе бабруйчане хацелі, каб найстарэйшую сінагогу аднавілі.
Курыруе працамі на аб'екце рабін. Аднаўляюць сінагогу за кошт ахвяраванняў. У прыватнасці, звяртаюцца да яўрэяў, якія перабраліся ў Ізраіль. Уласнасць прыватная, таму разлічваць на дапамогу дзяржавы няма магчымасці.
"Уладам мы і так удзячныя за тое, што яны змякчаюць нам аплату за зямлю", - прызнаецца рабін.
На першым часе на месцы сінагогі хочуць зрабіць яўрэйскі панадворак. Сцены закансервуюць, па перыметры размесцяць экспанаты з тлумачэннямі. Побач будзе сад і пляцоўка для адпачынку.
Адкрыць панадворак павінны зусім хутка - 4 жніўня. У далейшым будынак збіраюцца дабудаваць і зрабіць у ім двухпавярховы музей.
"Сабрана каля 30 тысяч рублёў, спатрэбіцца яшчэ каля 100 тысяч, каб завяршыць панадворак. Там, дай Бог, зробім і музей. Для нас галоўнае - пачаць. Спяшацца ляпіць нейкі будынак і потым не ведаць, што з ім рабіць, таксама няправільна. Мы не шукаем, як знішчыць сродкі", - прызнаецца Шауль Хабаба.
У цэлым, кажучы пра жыццё ў Бабруйску, равін адказвае: тыя людзі, якія засталіся тут, ні пра што не шкадуюць.
"Чалавеку, які скажа, што яму складана жыць як яўрэю ў Беларусі, не веру. Я жыву тут як яўрэй. У Беларусі ўсё ёсць, каб жыць па яўрэйскіх традыцыях. Усё астатняе - адгаворкі людзей, якія не хочуць нешта рабіць. Нам даюць уладу, нас падтрымліваюць. Няма ніводнага прадстаўніка ўлады, які б не наведаў бы бабруйскую сінагогу. Гэта значыць, што людзі клапоцяцца пра тое, што ў краіне было раўнапраўе ўсіх нацыянальнасцяў", - прызнаецца Шауль.