У народным календары 19 лютага адзначаюць прысвятак Вакулы, епіскапа Смірнскага, які жыў у Італіі ў VII стагоддзі. Па павер’ях палешукоў, гэты каталіцкі святы быццам бы ахоўваў людзей ад ператварэння ў ваўкалакаў.
Паводле беларускіх народных уяўленняў, чалавек можа перавярнуцца ў любую жывёлу, звера, птушку, паўзуна і розныя неадушаўлёныя прадметы. Напрыклад, у казках і баладах ён часта станавіўся мядзведзем, ласкай, лісой, тхорам і ваўком. Для чалавека-перавератня, які стаў ваўком, нават была сваё імя – яго называлі "ваўкалакам" ці "ваўкалекай".
Волк, архивное фото
© Pixabay / Wilda3
Як сцвярджаюць даследчыкі, паданні пра ваўкалакаў існавалі ў палякаў, чэхаў, сербаў, харватаў і іншых народаў. Прычым назвы гэтай істоты ў іх былі вельмі блізкімі да беларускай.
Жывыя назіранні за жыццём ваўкоў нарадзілі пад сабой трывалы грунт для ўзнікнення міфаў аб ваўкалаках. Спрадвеку, жывучы на зямлі, скрозь пакрытай лясамі, нашы продкі з павагай ставіліся да гэтага разумнага, дужага, непакорнага звера як да годнага суперніка.
Цудадзейныя ўласцівасці воўчага мяса
Вядома нават, што ваўкоў у даўнія часы называлі ляснымі багамі і надзялялі іх розумам. Апекваў іх святы Юрый, да якога з просьбамі "замкнуць жалезнымі замкамі" пашчу ненажэр звярталіся ў замовах гаспадыні перад першым выганам кароў у поле. Лясному драпежніку нават прыносілі ахвяры ў выглядзе казы, прывязанай на ляснога раздарожжа, і рабілі гэта ў снежні.
У выніку склаліся пэўныя ўяўленні, правілы паводзінаў, замацаваныя ў сакральных тэкстах. Так, лічылася, што пры сустрэчы з ваўком трэба абавязкова першым з ім павітацца такім чынам: "Брат, саступі мне поўдарогі – і табе будзе поўдарогі" і, нібыта тады ён не кране чалавека і ўвогуле ніякай бяды можна не баяцца. Але тут на ласку непрадказальнага ваўка не варта было разлічваць, бо ў народзе казалі: "Якую скацінку воўк намеціў, тая яму і дастанецца".
І ўсё ж чалавека ў вобразе ваўка нешта прыцягвала. Крыважэрны драпежнік лічыўся сімвалам ночы, зімы і нават самой смерці. Да ўсяго, у далёкія часіны кожнае племя мела свій татэм. Звычайна выбіралі мядзведзя, воўка, лісу і іншых жывёл, але паляўнічыя пераапраналіся менавіта ў воўка, каб пераняць падчас палявання яго якасці. Лічылася, што чалавек, які з’еў воўчага мяса, мог лячыць розныя пухліны на целе іншых людзей – яны прападуць адразу, як толькі ён іх разгрызе зубамі. Воўчы зуб вешалі на шыю немаўляці ад дурнога вока і розных хвароб.
Як станавіліся ваўкалакамі
Прыцягваючы ўвагу чалавека сваёй сілай, хітрасцю, адвагай, а галоўнае – беспакаранасцю - вобраз воўка з часам паўплываў на фарміраванне міфалагічнага вобраза пярэваратня-ваўкалака. Па народных уяўленнях, ператварэнне магло адбыцца па ўласнай волі з пэўнымі эгаістычнымі мэтамі чалавека-чараўніка, так і па яго чарах, скіраваных на аднаго чалавека або групу людзей.
Напрыклад, існавала перакананне, што моцны чараўнік з дапамогай гарошыны, заклятай ніткай, працягнутай праз дарогу, можа ператварыць у ваўкалакаў цэлае вяселле, калі ў ім сабрана 12 асобаў. Такі выпадак апісаны ў рамане Я.Баршчэўскага "Шляхціц Завальня", дзе чараўнік захацеў авалодаць прыгажуняй нявестай і ператварыў яе жаніха разам з гасцямі ў ваўкоў.
Але людзей можна адчараваць, калі зайграць перад імі на скрыпцы вясельныя песні, прыгаворваючы: "Ці ня досыць вам хадзіць, людзей смяшыць, сабак дражніць? Ідзіце лепей дамоў". Як толькі музыка зайграе песню, што гучала ў момант іх зачаравання, то ваўкалакі пачынаюць радасна крычаць і становяцца людзьмі.
Па другім паданні, што існавала ў Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці, першы пярэварацень быў хлопцам, якога звалі Ваўкалака. Ён кахаўся з дзяўчынай, але пасватаўся да другой. За гэта яе маці, якая была чараўніцай, хітрасцю накінула яму белую хусцінку на шыю і хлопец ператварыўся ў ваўка.
Лічылася, што ваўкалака можна было пазнаць па белай поўсці на шыі, а яшчэ яны былі буйнейшыя за звычайнага воўка, маглі быць аднавокімі або з сінімі вачамі і вельмі калматымі.
З гэтай нагоды цікавым падаецца сведчанне старажытнага гісторыка Герадота, які запэўніваў, што неўры, якія быццам бы жылі паблізу ракі Піны і потым рассяліліся сярод славянскага племені будзінаў (першабытных жыхароў даліны Прыпяці), усе былі чараўнікамі. Кожны з іх пры небяспецы ці ў іншым крайнім выпадку ператвараўся хоць раз у год на некалькі дзён у ваўка. Далей Герадот сцвярджаў, што сярод племені існаваў звычай насіць кажух поўсцю наверх. Магчыма гэта і дало падставу да меркавання ператварэння чалавека ў ваўка. Дарэчы, вера ў такое пераўвасабленне існавала не толькі ў Пінскім Палессі, але і на тэрыторыі ўсёй Беларусі ажно да пачатку ХХ стагоддзя.
Шмат паданняў пра ваўкалакаў захавала Гомельшчына. Так у Буда-Кашалёўскім, Веткаўскім, Слаўгарадскім раёнах у шматлікіх народных павер’ях сцвярджаецца, што былі добрыя і злыя ваўкалакі. Адны ваўкалакі губілі людзей, здзекваліся з іх, а другія вельмі добрыя і нічога дрэннага людзям не рабілі. Яны не ганялі жывёлу і не палявалі на яе, не елі мяса, а харчаваліся раслінамі.
У стане прымусовага ператварэння ваўкалакі бывалі па некалькі дзён, месяцаў і нават гадоў, але ніколі не бывалі усё жыццё. Дзе б і як бы ні было зроблена ператварэнне, яно ўсё ж было часовым, і ні адзін чарадзей не мог ператварыць на ўсё жыццё, як не мог зрабіць ператварэнне на цотную колькасць гадоў. Знаходзячыся ў стане ваўкалака, чалавек не мог памерці сваёй смерцю і час знаходжання ў гэтым стане не змяняў яго знешнасці. Пасля заканчэння тэрміну ператварэння кожны з іх захоўваў той выгляд, у якім знаходзіўся ў момант зачаравання.
Як адмянялі чараўніцтва
Але былі сродкі дапамагчы Ваўкалакам скараціць тэрмін ператварэння. Можна было перакінуць праз ваўкалака суконны пояс або граблі, каб кінуты прадмет закрануў яго толькі заднім канцом і пераляцеў ад галавы да хваста, можна было прах галаву ваўкалака кінуць уласную кашулю ці штаны.
Сам ваўкалак таксама мог выратаваць сябе. Для гэтага трэба было, каб яго пагрызді сапраўдныя ваўкі, ці ён, ратуючыя ад драпежнікаў, кінуўся ў ваду.
Інакш справы ішлі з ваўкалакамі-чараўнікамі, якія ператвараліся ў драпежніка па ўласнаму жаданню. Такіх ваўкалакаў адносілі да нячыстай сілы, бо яны нападалі на хатнюю скаціну і людзей, пілі іх кроў, імкнучыся такім чынам атрымаць вечную маладосць. Такія напады лічыліся яшчэ больш жахлівымі, бо ад гэтага ваўкалака нельга было пазбавіцца.
Такі чараўнік не мог пераўтварыцца зноў у чалавека, пакуль не знаходзіў месца свайго пераўтварэння ў ваўкалака.
Лічылася, што выратаваць ад нападзення такой пачвары можа толькі крыжык і крэйда, якой трэба было намаляваць вакол сябе круг і шчыра маліцца.
Цікава, што вобраз гэтага фальклорнага персанажу, не гледзячы на глыбокую старажытнасць па-ранейшаму хвалюе людзей і працягвае развівацца: ён знаходзіць увасабленне ў сучасным выяўленчым, літаратурным, кінематаграфічным мастацтве. Дагэтуль у народзе даводзіцца чуць байкі пра розныя здарэнні з ваўкалакамі, пра іх ненажэрнасць і лютасць.