Велікодны тыдзень: што рабілі і што елі нашы продкі

Вялікдзень - адно з найважнейшых святаў для хрысціянскага свету. Адна з яго добрых традыцый – аб’ядноўваць сям’ю за святочным сталом. Завершаны Вялікі пост і цяпер можна парадаваць сябе і блізкіх смачнымі стравамі не толькі ў самы дзень свята, але і напрацягу наступнага тыдня, які называюць Велікодным.

Нядзеля, панядзелак і аўторак называліся Вялікімі. У гэтыя дні не працавалі і нават не палілі ў печы. Усе стравы гатавалі загадзя на некалькі дзён не толькі для сябе але і для хатніх жывёл. У валачобнай песні пра гэта спявалі так: "Першы дзень пірагі маюць, а сярэдні дзень пагуляюць, а паследні дзень выпраўляюць".

У сераду святкаванне працягвалася. Дзень меў дзве назвы: Людаў дзень і Градавая серада. Апранутыя ў новае адзенне дзеці і падлеткі бавіліся час за традыцыйнымі гульнямі. Гулялі ў біткі і качалі яйкі з лубкоў. Каб лён рос доўгім, гушкаліся на арэлях.  Дарослыя не працавалі, асцерагаючыся каб летам поле не пабіў град. У  Драгічынскім і Пінскім раёнах гналі зіму, кідаючы на ваду шкарлупінне з яек і спявалі: "Ідзі, зіма, бо ты нам хліб выела".

Чацвер пасля Вялікадня таксама меў розныя назвы: Наўскі Вялікдзень, Шопшы Вялікдзень, Бабскі Вялікдзень, Мёртвы Вялікдзень, Наўская Пасха, Наўскі чацвер.

У гэты дзень у некаторых мясцовасцях хадзілі на могілкі як на Радаўніцу. Парадкавалі магілы, вешалі новую хусцінку ці стужку на крыж, сцялілі на магілах рушнік або абрус і выстаўлялі ежу. Пасля памінання пакідалі на магілах чырвонае яечка і хлеб, памаліўшыся сыходзілі. Гэта старажытная традыцыя, якая спалучае ў сабе і язычніцкія і хрысціянскія звычаі і цяпер існуе ў некаторых раёнах Беларусі.

У пятніцу і суботу займаліся штодзённымі гаспадарчымі справамі, а завяршаўся  Велікодны тыдзень Праводнай нядзеляй. У Ельскім раёне менавіта гэты дзень лічылі днём памінання продкаў  Радаўніцай, а аўторак - Провадамі Радаўніцы.  Аб свяце вядомым ва ўсіх славян у народзе казалі: "Радаўніца – сталы засцілаць, дзядоў памінаць...". 

Дзяды ўмелі адпачываць з размахам. У мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя вось так апісвалі невялікі банкет. Пісменнік Ігнат Ходзька даволі дакладна апісаў, што ела шляхта на поўначы Беларусі: "Поўнач. Ушачы. На вячэру ... былі пададзены кручаныя зразы, розная квашаніна, некалькі вазаў з расолам і такое мноства смажанай дзічыны, што аж стол прагінаўся... была смажаная ласіна, галовы і кумпякі дзікоў, мядзведжыя лапы – усё гэта займала сярэдзіну велізарнага стала; на шырокіх алавянных бляхах былі ўзведзены горы з зайцоў і рознага птаства, апрача таго, на асобных рантавых місах стаялі блінцы да зразаў і да расолу. Пакаштаваўшы па чарзе старой гарэлачкі, мы пачалі выдатна закусваць, запіваючы тлустыя кавалкі цудоўным трайным мёдам, якога поўныя пляшкі стаялі на каміне".

Вядома, што традыцыі нацыянальнага харчавання  ў шляхты і сялян былі рознымі. Бяднота так не харчавалася, але і вясковыя гаспадыні, якія часта служылі кухаркамі пры фальварках,  умелі прыгатаваць і падаць да стала многія стравы з вялікім майстэрствам і густам. Добрых кухарак высока цанілі, імі хваліліся і нават пазычалі адно аднаму для прыгатавання страў на ўрачыстасці.

Далёка не ўсе стравы з пералічаных вышэй магчыма сёння прыгатаваць на сучаснай кухні, але квашаніна, зразы і блінцы па сілах кожнай гаспадыні.

Беларусачкі вельмі любілі гатаваць зразы. Пра тое сведчыць вялікая колькасць спосабаў іх прыгатавання. У "Літоўскай кухарцы" Вінцэнты Завадскай апісана 13 выдатных рэцэптаў гэтай стравы. Існуюць рэцэпты зразаў па-італьянску, па-англійску, з гароднінай, бульбяныя, з агурком, фаршыраваныя, з павяндліцай, з капустай, завіваныя літоўскія, зразы з печы са смятанай і шмат іншых. Вядома страва і нашым суседзям - літоўцам і палякам.

Гатаваць зразы не складана і, калі да справы падыйсці творча, то можна прыдумаць свой варыянт.

Парэзаць мяса на тоўстыя зразы, адбіць іх драўляным малатком, пасаліць, паперчыць, патушыць у масле, прысыпаўшы мукой. Змяшаць смятану, булён, цёрты хлеб. Зразы выкласці ў шкляны або керамічны посуд, заліць прыгатаваным соусам і паставіць у печ.

Загадзя замачыць грыбы, адварыць, нарэзаць саломкай, змяшаць з абсмажанай на масле цыбуляй.

Мяса нарэзаць упоперак валокнаў, кожны кавалак адбіць драўляным малатком, пасаліць, паперчыць. На сярэдзіну пакласці брусочкі салёнага сала і грыбны фарш, скруціць у выглядзе каўбасак, замацаваць або завостранай драўлянай палачкай або абкруціць ніткамі. Каўбаскі змачыць у яйку і ўкачаць у сухары. Смажыць у вялікай колькасці тлушчу да ўтварэння румянай скарынкі. Затым паставіць у гарачую духоўку на 10-15 хвілін.

Мяса прамыць, ачысціць ад жылак, дробна пасячы нажом або прапусціць праз мясарубку, дадаць злёгку абсмажаную пакрышаную цыбуліну, соль, перац, убіць яйка, добра перамяшаць.

Пячонку і сала нарэзаць невялікімі кубікамі, абсмажыць, змяшаць з дробна накрышанай злёгку пасмажанай цыбуляй, пасечаным вараным яйкам, соллю. З мяснога фаршу зрабіць кружкі, на сярэдзіну кожнага пакласці падрыхтаваны фарш, сфармаваць зразы. Выкласці іх на патэльню, нашмараваную маслам, і запячы ў духоўцы.

Пры падачы на стол паліць зразы распушчаным маслам.