...Нядаўна ў Санкт-Пецярбургу трапіла на экстрэмальную экскурсію па дахах. Калі падымалася па жалезнай лесвіцы на старыя гарышчы, а потым лавіравала паміж труб комінаў, успомніла аповяд пра тое, як падчас блакады галодныя падлеткі тушылі на гэтых дахах фашысцкія "запальніцы", каб выратаваць свае дамы...
Сваю першую ўзнагароду Валянціна Драздова атрымала ў 16 гадоў - медаль "За абарону Ленінграда". Потым у яе жыцці было яшчэ шмат узнагарод і дасягненняў, але тая самая першая так і засталася галоўнай.
Больш за сорак гадоў таму сям'я Драздовай пераехала ў Беларусь. У гэтым годзе Валянціне Леанідаўне споўніцца 93 гады.
"Самы час пісаць мемуары", - прызнаецца гэтая дзіўная жанчына і сапраўды старанна запісвае ўспаміны пра сваё жыццё ў вялікі агульны сшытак.
Главы пра дзяцінства ў маладой краіне саветаў і пра трагічнае юнацтва, якое прайшло ў блакадным Ленінградзе, разам з ёй перачытала карэспандэнт Sputnik Тамара Зеніна.
Дзяцінства ў любімым горадзе
"У маіх метрыках у месцы нараджэння было запісана: "Вігоневая фабрыка", - смяецца Валянціна Леанідаўна.
У 1927 годзе яе бацькоў адправілі ў Яраслаўскую вобласць на фабрыку, якая пасля стала Воўнапрадзільнай завода імя Розы Люксембург.
"Працавалі ў гэтым мястэчку на беразе Волгі ў асноўным сасланыя пасля Першай сусветнай вайны немцы. Мама туды ехала, ужо цяжарная мной. Толькі калі мне выдавалі пашпарт, фабрыку выправілі на "в. Вігонеў".
Я ўзрадавалася, што, нарэшце, мне не будуць задаваць пытанняў. Калі працавала ў Ленінградзе і трэба было ездзіць у Кранштат, а ён быў зачынены, начальнік спецаддзела ніяк не мог пагадзіцца з такім вось незвычайным месцам нараджэння", - успамінае суразмоўніца.
З берагоў Волгі сям'я Валянціны з'ехала, калі ёй, малодшай з трох дачок, было пяць гадоў. У пачатку 1930-х гадоў роднаму брату бацькі, ганароваму пуцілаўцу, вылучылі вялікую кватэру ў Ленінградзе на Неўскім праспекце. Туды ён запрасіў сваіх родных.
"Гэтая кватэра да рэвалюцыі належала банкіру. Яна была проста велізарнай. Нашай сям'і аддалі саракаметровы пакой. У астатніх трох таксама жылі татавы сваякі", - распавядае Валянціна Леанідаўна.
Месцы ў шыкоўных апартаментах, па яе словах, хапала з лішкам. Паміж сабой родныя людзі жылі мірна, усе дзеці сябравалі. У сям'і Валянціны з'явіўся маленькіх брацік Міша, які стаў усеагульным улюбёнцам.
Праз амаль цэлае стагоддзе Валянціна Леанідаўна настолькі падрабязна апісвае тую кватэру, што здзіўляешся не толькі умовам жыцця рускай інтэлігенцыі, але і цудоўнай памяці суразмоўніцы.
"Усе падлогі былі паркетныя, столі высокія размаляваныя. У нашым пакоі яны быў размаляваны ластаўкамі, у суседзяў былі намаляваныя амуры. Каміны і зусім нагадвалі творы мастацтваў, кафляныя з люстэркамі, аздобленыя пазалотай.
Сям'я татавага брата жыла ў двух трыццаціметровых пакоях. У параўнанні з намі, якія пераехалі з вёскі, яны былі вельмі забяспечаныя, у іх была шыкоўная мэбля, вялікі канцэртны італьянскі раяль, на якім грала іх дачка Бэлка (Ізабэла). Па баках ад раяля стаялі чорныя тумбы, таксама аздобленыя пазалотай, на іх вялікія кітайскія вазы", - дзівіць падрабязнасцямі Валянціна Леанідаўна.
Яе старэйшая сястра Ніна ў даваенны час "займалася з мастаком і пісала карціны алеем", сярэдняя Каця хадзіла ў балетны гурток мясцовага Дома культуры ў "пачках, пашытых мамай з марлі".
Малодшыя дзеці ўвесь вольны час праводзілі ў Летнім садзе.
"Я памятаю той Летні сад з яго антычнымі скульптурамі, сярод якіх мы любілі гуляць. Там была сажалка з лебедзямі і на беразе мы ладзілі пікнікі", - усміхаецца сваім успамінам Валянціна Драздова.
Яна прызнаецца, што ў яе было "самае прыгожае дзяцінства ў любімым горадзе".
"Нашы бацькі жылі вельмі дружна, атмасфера ў сям'і была заўсёды цёплая. Тата з мамай працавалі на другой кандытарскай фабрыцы, тата - майстрам-кандытарам, а мама - проста кандытарам. Папа наш быў весялун, удзельнічаў у самадзейнасці, спяваў у хоры, іграў у аркестры.
На новы год нам ставілі ёлку да столі, а цацкі мы рабілі самі. Тата вельмі любіў з намі важдацца, ён прыдумляў нам розныя заданні, маляваў графікі, падводзіў вынікі і абавязкова з зарплаты ўзнагароджваў нас, малодшых, цацкамі", - кажа суразмоўца.
Яе дзядзьку-пуцілаўца прызначылі камендантам дачнага пасёлка ў вёсцы Каўголава пад Ленінградам. Туды ўся дружная сям'я пераязджала кожнае лета.
Трагічная эвакуацыя
Менавіта ў Каўголава сям'я, як звычайна, адпачывала і ў чэрвені 41-га...
"Мне ў тым годзе споўнілася 14, я скончыла 6-ай клас, Каці было 17, Мішанька вучыўся ў пачатковай школе, яму было 11 гадоў. Старэйшая Ніна ўжо працавала на Ленінградскім суднабудаўнічым заводзе імя Жданава. Памятаю раніцу 22 чэрвеня, калі мы ўбачылі ў акно шмат спалоханых людзей каля рэпрадуктараў, а потым пачуўся голас Левітана...", - уздыхае суразмоўца.
Яе бацьку адразу адправілі на фронт, а маму разам з астатнімі калегамі - рыць акопы за горад. Дзяцей гарадскія ўлады прынялі рашэнне адправіць у тыл.
"Дашкольнікам і малодшым школьнікам сказалі нашыць пазнакі на сваю вопратку, скласці ўсё ў мяшкі і прыйсці ў школу. 5 ліпеня мы з Мішам і з астатнімі дзецьмі з'ехалі ў таварных вагонах. Але гэтая эвакуацыя апынулася жахлівай памылкай, нас павезлі проста насустрач надыходзячым немцам", - кажа Валянціна Драздова.
Яна згадвае, як упершыню ўбачыла па дарозе разбураныя хаты і горы параненых. У гэты час родныя, даведаўшыся, куды павезлі дзяцей, кінуліся іх шукаць. За Валяй з Мішам адправілася Каця.
"На ноч мы спыняліся ў нейкіх населеных пунктаў і нас вялі спаць у пустыя будынкі. Было вельмі холадна па начах, мы з Мішам спалі на голай падлозе прама ў адзенні, прыціснуўшыся адзін да аднаго. І раптам нас будзяць, і я бачу Кацю, якая нас адшукала. Па дарозе дадому яна сказала, што Ніна з'ехала разам з заводам у Сталінград. Я чамусьці адразу заплакала, я яе вельмі любіла і быццам адчула, што больш ніколі не ўбачу", - кажа Валянціна Леанідаўна.
Назад у Ленінград Каця з дзецьмі дабіралася на ваенных эшалонах амаль месяц.
"Як толькі на гарызонце з'яўляўся самалёт, паравоз спыняўся і раздавалася сірэна. Такі паганы страшны гук. Мы ўсе беглі ў лес, а самалёт зніжаўся і пачынаў абстрэл. Вяртаючыся пасля аднаго з іх, я спатыкнулася і пашкодзіла нагу і больш выбягаць не змагла", - успамінае суразмоўніца.
У канцы жніўня змучаныя дзеці вярнуліся дадому.
"У Ленінградзе было яшчэ ціха. Прадукты давалі ўжо па картках, але былі адкрыты камерцыйныя крамы. Спачатку мы накінуліся на ваду, таму што па дарозе пілі толькі брудную з лужын праз анучы. Напіліся чыстай вады, наеліся і ляглі спаць. Раніцай адчуваю, што на мяне хто-то глядзіць, адкрываю вочы - стаіць мама і плача", - распавядае Валянціна Леанідаўна.
125 грамаў хлеба
Выпрабаваўшы першы жах вайны, першы боль расстанняў і радасць сустрэч, яна, як і ўсе ленінградцы, тады не ведала, што самае страшнае яшчэ наперадзе.
"8 верасня 1941-года немцы акружылі Ленінград і пачалі бамбіць. У 4 раніцы мы прачнуліся, вельмі спалохаліся, выскачылі на лесвічныя пралёты, потым на ганак. Усе сядзелі на прыступках, таму што вяртацца ў дом было страшна. Вакол усё грукатала і гарэла", - распавядае Валянціна Драздова аб пачатку блакады.
За тыя першыя дні ў Ленінградзе былі разбураны ўсе жыццёва-важныя сістэмы, вадаправоды, электрастанцыі і Бадаеўскія харчовыя склады. У абясточаным горадзе пачаўся голад.
У кватэры, дзе жыла Валянціна, акрамя яе, Мішы, Каці і мамы, засталіся яшчэ пару дзяцей і старых.
"Мама хадзіла працаваць на завод, там ёй давалі карткі на хлеб. Нам, утрыманцам, належыла па 125 грамаў. Гэта быў невялікі кавалачак, таму што хлеб з макухі і паперы быў цяжкім", - успамінае суразмоўніца.
Тыя 125 грамаў хлеба на ўсё жыццё навучылі яе даядаць хлеб да апошняй крошкі і не выкідваць ні ў якім стане.
"Мы не з'ядалі яго адразу, а разрэзалі на тоненькія кавалачкі і клалі зверху на буржуйку, якую паставілі пасярод пакоя і тапілі мэбляй. Падсушаныя кавалкі складалі ў мяшочак, які вісеў на грудзях, а потым даставалі па адным і смакталі, як лядзяш, каб падтупіць пачуццё голаду", - працягвае Валянціна Леанідаўна.
Ваду дзеці на санках прывозілі з Нявы. Але ў велізарным пакоі, які цалкам не грэла буржуйка, яна ператваралася ў лёд.
"Вашывасць была страшная, прычым вошы былі не толькі на галаве, па целе поўзалі вялікія белыя, але мы іх не адчувалі на сабе, маглі толькі на іншым убачыць. Памятаю, як стаю ў чарзе па хлеб, а перада мной жанчына, і ў яе прама па вопратцы зверху паўзуць гэтыя вошы. Яна была настолькі змёрзлая, што яны не змаглі сагрэцца на целе і выпаўзлі.
Мы самі ляжалі апранутыя ва ўсім, што ў нас было. Не плакалі, не размаўлялі, сіл не было. Святла таксама не было, замест яго ў нас была фіцюлька ў слоіку.
На вуліцах і на лесвічных клетках раслі горы трупаў, якія перыядычна збіралі гарадскія службы. У трупаў часта былі выразаныя цэлыя кавалкі. Пасля таго, як у горадзе з'елі ўсіх котак, людзі сталі есці людзей...
Адчуванне было такое, быццам жыццё ўжо скончылася. Людзі паміралі прама па дарозе на працу, паміралі цэлымі сем'ямі ў кватэрах, мы кожны дзень бачылі гэтыя грузавікі, запоўненыя мёртвымі, як дровамі, але нас ужо нічога не пудзіла, мы таксама нібыта замерлі", - успамінае блакадніца.
Знайшла на памыйніцы акраец і нікому не дала
"У нашай кватэры першым ад голаду памёр суседскі 16-гадовы Юра. Мы зашылі яго ў прасціну і паклалі ў калідоры з іншымі целамі", - распавядае Валянціна Драздова.
Вясной стала цяплей і з'явілася трава.
"Мы елі ўсе, што расло: сныть, лебяду. Каналізацыі не працавалі, горад быў поўны бруду, таму што ўсё вылівалася на вуліцы. Улады спужаліся, што пачнецца эпідэмія, і тады моладзь, хто яшчэ мог хадзіць, адправілі ўсё гэта прыбіраць.
Наша сястрычка Каця ў адной памыйніцы знайшла акраец хлеба і не вытрымала, з'ела сама, дадому не данесла. Але нам распавяла, і мы з Мішам на яе вельмі пакрыўдзіліся.
А потым у нашага Мішанькі адмовілі ногі. Мама падносіла яго да акна паглядзець на вуліцу. Аднойчы ён стаў шаптаць: "Апошнія хвіліначкі, мамачка, апошнія хвіліначкі", і памёр у яе на руках.
Каця ледзь з глузду не з'ехала тады, яна не магла сабе дараваць таго, што не падзялілася з ім тым брудным хлебам, усё цалавала кожны пальчык на яго руках і прасіла прабачэння.
Мы не сталі зашываць Мішу ў прасціну. Мамчын брат быў са сваёй часцю пад Ленінградам, ён прыехаў, змайстраваў труну з дошак і мы на нейкі тачцы давезлі яго да могілак", - успамінае Валянціна Леанідаўна.
Да наступнай зімы злегла Каця. Спрабуючы яе выратаваць, дзяўчыну вырашылі адправіць па "Дарозе жыцця" да родных у Яраслаўскую вобласць.
"Я была ледзь лепей, таму што была буйней за Кацю, а яна наогул ператварылася ў шкілет. Мне таксама прапаноўвалі з'ехаць з ёй, але я вырашыла, што застануся з мамай. Кацю пагалілі нагала і выгляд у яе наогул стаў страшным. Яна змагла дабрацца да бабулі ў вёску і там людзі яе спачатку баяліся, як прывіду", - кажа Валянціна Леанідаўна.
Кацю выхадзіла бабуля, потым яе прызвалі ў армію. Завод, на якім працавала Ніна, са Сталінграда вырашана было эвакуіраваць ў Казань. Па дарозе Ніна захварэла малярыяй і ў Казані памерла. Уся сям'я цяжка перажывала чарговую страту.
"Калі адкрылі "Дарогу жыцця", у Ленінградзе адбыліся перамены, порцыю хлеба на кожнага павялічылі да 500 грамаў, пачалі хадзіць трамваі", - распавядае блакадніца.
Да таго часу ёй споўнілася 15 гадоў. Як і іншых падлеткаў, Валянціну выклікалі ў ваенкамат.
"Нам нават далі пасведчанні. За мной было замацавана дзве даху. На гарышчы, дзе раней сушылі бялізну, стаялі бочкі з вадой і скрыні з пяском. Нам выдалі рыдлёўкі і абцугі, для таго, каб хапаць запальніцы, якімі немцы падпальвалі будынкі. А мы павінны былі іх знайсці і абясшкодзіць.
Мы не баяліся бегаць па гэтых дахах, быў нават нейкі азарт і радасць ад таго, што мы таксама нечым карысныя свайму гораду. Паміж сабой любілі выхваляцца, як будзем біць немцаў, калі сустрэнем, як скінем іх з гэтых дахаў", - успамінае суразмоўніца.
Працягваючы па начах лавіць "запальніцы", днём яна ўжо працавала на заводзе.
"Пачаліся жудасныя абстрэлы з Пулкаўскай вышыні. Спачатку ляцеў адзін снарад, па радыё раздавалася сірэна і аб'яўлялі, што зараз вялікая верагоднасць абстрэлу такога раёна, а пасля ўключалі гэты жудасны "тук-тук-тук". Калі ўсё змаўкала і людзі пачыналі выходзіць са сховішчаў, па іх стралялі з новай сілай.
Аднойчы я трапіла пад абстрэл, калі вярталася дадому з працы. Ужо абвясцілі па радыё, што трэба хавацца, і я ўбачыла побач пад'езд, каля стаяў мужчына. Я толькі паспела падумаць, як заскочыў туды і тут разарваўся снарад і мяне закінула ў пад'езд выбухны хваляй.
Прыйшла да памяці, мужчына, паранены ў шыю, ляжыць на мне і хрыпіць. А вакол чырвоная заслона, насупраць была школа з чырвонай цэглы і гэта будынак паваліўся. Тут падбеглі дружыннікі, павезлі мужчыну, я назвала свой адрас і сказала, што дайду сама. Як бегла - не памятаю, абстрэл працягваўся.
Мама вельмі хвалявалася, яна чула, што страляюць з таго боку, адкуль я іду з работы, выйшла з кватэры, а я ляжу на прыступках", - кажа Валянціна Леанідаўна.
На Новы год падарылі талончык у лазню
Усе марылі пра час, калі скончыцца вайна, пра тое, як пад'ядуць уволю і, нарэшце, паспяць.
"Спаць не маглі наогул, ноччу бамбілі, а днём абстрэльвалі. Улады былі ўпэўненыя, што на гэтым фашыст не спыніцца і сталі нас рыхтаваць да хімічнага нападу. Мне зноў вылучылі два дамы і прызначылі інструктарам. Я збірала ўсіх, хто застаўся, у асноўным старых і дзяцей, давала сігнал трывогі, рабіла ачаг паразы, распавядала пра атрутныя газы і вучыла апранаць процігаз", - успамінае блакадніца.
Яна да гэтага часу памятае і горкі густ настойкі на хваёвых гузах, якую пілі дзеці з апухлымі дзёснамі, каб не было цынгі, і адчуванне неверагоднай радасці ад прарыву блакады.
"Гэты дзень я не забуду ніколі. Людзі выбягалі з дамоў, абдымаліся і цалаваліся са знаёмымі і незнаёмымі і ўпершыню плакалі ад шчасця. А потым маме на працы далі талончык... у лазню, як раз пад Новы год! І гэта быў лепшы падарунак, сапраўднае шчасце!" - усміхаецца Валянціна Леанідаўна.
У яе сям'і ў жывых засталіся бацькі і сястра Каця. Валянціна пасля вайны ў Доме афіцэраў пазнаёмілася з ваенным мараком, за якім, не раздумваючы, з'ехала асвойваць савецкую поўнач. У іх сям'і выраслі два сыны.
Каронавірус - гэта таксама вайна
Апошнія тры гады з-за хваробы ног Валянціна Леанідаўна не выходзіць з кватэры.
"Раней мы разам з мужам лячыліся ў ваенных шпіталях і заўсёды атрымлівалі і поўнае абследаванне, і якасную меддапамогу, і цудоўнае абслугоўванне.
Апошні раз я была ў Гомельскім абласным шпіталі ўжо адна пасля смерці мужа пяць гадоў таму. І была вельмі расчараваная і адсутнасцю абследаванняў, ды і наогул увагі да ветэранаў, якіх там ужо практычна не было", - па-свойму адказвае на пытанне пра падарункі да свята субяседніца.
Больш за мінулыя пяць гадоў, не гледзячы на пагаршаецца стан здароўя, ёй ніхто не прапаноўваў наведаць ні шпіталь, ні санаторый. Групу інваліднасці сваякі дамагліся з цяжкасцю.
Дзень Перамогі так і застаўся ў жыцці Валянціны Драздовай галоўным святам, на якое яна кожны год запрашала шмат гасцей, як на дзень нараджэння. Але ў гэтым годзе сказала, што гасцей не будзе.
"Не хачу нікога пад небяспеку. Я думаю, што каронавірус - гэта таксама своеасаблівая вайна", - з разуменнем ставіцца ветэран.