Прэзідэнцкія выбары ў Беларусі пройдуць 9 жніўня, за месяц да гэтай даты і напярэдадні рэгістрацыі кандыдатаў на вышэйшую дзяржаўную пасаду Цэнтрвыбаркам працуе ў вельмі напружаным рэжыме. Тым не менш, кіраўнік ЦВК Лідзія Ярмошына знайшла час распавесці РІА "Новости" аб беларускай выбарчай кампаніі, людзях, якія хацелі дамагчыся "рэвалюцыі", пагрозах членам выбаркамаў, а таксама аб прысутнасці на выбарах міжнародных назіральнікаў.
Аб напружаным палітычным фоне
– Лідзія Міхайлаўна, раней вы адзначалі, што цяперашняя прэзідэнцкая кампанія - самая складаная для вас. З чым гэта звязана? Ці змянілася сітуацыя зараз, калі да выбараў засталося не так шмат часу?
– Так, гэтая кампанія, сапраўды, самая складаная. Па-першае, літаральна з першых яе дзён былі зроблены спробы па дэзарганізацыі дзейнасці Цэнтральнай камісіі. Па-другое, былі зроблены спробы па запалохванню як членаў ЦВК, так і выбарчых камісій знізу. І трэцяе - калі раней, скажам так, спробы стварэння палітычнай нестабільнасці прадпрымаліся заўсёды ў канцы выбарчай кампаніі, у перыяд перадвыбарчай агітацыі, то ў гэты раз разгайдаць сітуацыю, стварыць нейкую перадрэвалюцыйнай абстаноўку ў краіне спрабавалі ўжо ад пачатку вылучэння кандыдатаў у прэзідэнты, з першых дзён збору подпісаў.
Ці будзе мяняцца гэтая сітуацыя? Я думаю так. Але гэта, зноў-такі, звязана, перш за ўсё, з тым, што найбольш актыўныя арганізатары ўсіх гэтых беспарадкаў проста знаходзяцца ў месцах не гэтак аддаленых і не могуць кіраваць тым самым рэвалюцыйным працэсам. Я маю на ўвазе спадара Ціханоўскага і спадара Статкевіча. Па сутнасці справы, яны і былі усімі гэтымі арганізатарамі. Менавіта Статкевіч прывёў у ЦВК групу з 30 грамадзян, якія не планавалі стаць кандыдатамі ў прэзідэнты, але знаходзіліся пад яго абсалютным палітычным уплывам і спрабавалі, падаўшы масава дакументы на рэгістрацыю сваіх ініцыятыўных груп, дэзарганізаваць працу ЦВК. Проста яны былі ўпэўненыя, што мы не ў стане праверыць усе прадстаўленыя дакументы і выпусцім ў вольную прастору прынамсі 30 палітычных выступоўцаў, якія будуць ствараць напружаны палітычны фон. Гэта не атрымалася - нас сталі запалохваць, таму што былі іншыя "байцы", гэта ўжо Ціханоўскі ўступіў у бой. Так што ў гэтым плане, вядома, кампанія з'яўляецца складанай, асабліва для арганізатараў выбараў.
– З чым вы звязваеце тое, што працу ЦВК спрабавалі блакаваць ўжо з пачатку выбараў?
– Падчас папярэдніх кампаній спробы па дэзарганізацыі выбарчага працэсу прадпрымалі зарэгістраваныя кандыдаты, а за імі ўжо ішлі "байцы". На гэтых выбарах такія спробы рабілі людзі, якія, у прынцыпе, не збіраліся ўдзельнічаць у выбарах як кандыдаты. Гэта проста рэвалюцыянеры, якія хацелі б змяніць сітуацыю пазавыбарным спосабам, выкарыстаўшы гэтую кампанію для сваіх мэтаў.
Пра пагрозы і каронавірус
– Ці былі за апошні час выпадкі запалохвання асабіста вас, членаў Цэнтрвыбаркама або тэрытарыяльных камісій?
– Ананімныя запалохваючыя лісты ў ЦВК прыходзяць на электронны адрас. Ёсць званкі, яны асабліва актывізаваліся, калі, напрыклад, арыштавалі спадара Бабарыку, і ў нас на гарачую лінію сталі паступаць пагрозы, хоць мы да арышту, натуральна, ніякага дачынення не маем, але нас чамусьці выбралі ў якасці казлоў адпушчэння. Калі вывучыць гэтыя тэксты, відаць, што іх пішуць неадэкватныя людзі. Усе палітычныя кампаніі абуджаюць, скажам так, пэўныя псіхапатычныя настроі ў людзей, якія псіхалагічна нестабільныя.
– Баіцеся за сваю бяспеку? Ходзіце з аховай?
– Не, я хаджу без аховы, але я наогул не хаджу ўжо па вуліцах. Гэта значыць я прыязджаю на працу і з'яжджаю на машыне дадому, у Дразды. Па сутнасці справы, калі б не абгароджаны пасёлак, у мяне не было б магчымасці дыхаць свежым паветрам.
А баяцца ці не баяцца за сваю бяспеку - гэта бескарысна. Я думаю, што трэба, па-першае, заўсёды захоўваць прысутнасць духу, і, па-другое, веру ў нашы праваахоўныя органы.
– Ці звяртаўся ЦВК у МУС, Следчы камітэт з нагоды гэтых званкоў і ананімных лістоў з пагрозамі?
– Я звярнулася да праваахоўнікаў толькі па адным факце - адкрытых пагрозаў з боку спадара Ціханоўскага, і ў дачыненні да яго, у тым ліку, была распачата справа за перашкоду працы Цэнтрвыбаркама.
Растлумачу, чаму я гэта зрабіла. Па-першае, мой прыклад павінен паказаць усім членам выбарчых камісій, каб яны не баяліся, каб яны ведалі, што іх правы і жыццё будуць абароненыя ў тым выпадку, калі пагрозы будуць паступаць. Па-другое, нам ужо пара ствараць прававы прэцэдэнт. Гэта першы прававы прэцэдэнт у нашай краіне, калі наогул пачаў працаваць артыкул, накіраваны на барацьбу з тымі, хто пагражае сябрам выбарчых камісій (артыкул 191 КК рэспублікі; перашкода рэалізацыі выбарчых правоў грамадзян, працы ЦВК і выбаркамаў па выбарах - Sputnik). Мы, вядома, паглядзім...У спадара Ціханоўскага і так хапае абвінавачванняў па іншых артыкулах, гэта ўсяго толькі невялікая частка. Але я б хацела, каб расследаванне крымінальнай справы, якое на дадзены момант вядзецца, паслужыла урокам для астатніх - хто не можа стрымаць свой язык.
– Гэтыя выбары для Беларусі праходзяць у нестандартных умовах з-за каронавіруса. На вашу думку, ці было верным рашэннем не пераносіць іх на больш познія тэрміны, калі сітуацыя з COVID-19 палепшыцца?
– Справа ў тым, што проста не было ніякага іншага варыянту вырашэння гэтага пытання. Выбары ў Беларусі можна было не праводзіць толькі ў выпадку ўвядзення надзвычайнага становішча. Я думаю, што гэта нікому не трэба было - ні дзяржаве, ні грамадству. Што ж тычыцца саміх працэдур, якія праходзяць, - так, некаторыя абмежаванні ёсць. Тым не менш, усе мерапрыемствы, якія праходзілі ў рамках дадзенай кампаніі, увогуле, праходзілі досыць вольна.
Пра "лішнія" і забракаваныя подпісы
– Па выніках праверкі подпісаў выбаршчыкаў, сабраных у падтрымку вылучэння кандыдатаў у прэзідэнты, стала вядома, што з дыстанцыі сыходзіць былы кіраўнік адміністрацыі Парку высокіх тэхналогій Валерый Цапкала. Пры гэтым Цапкала сцвярджае, што подпісы грамадзян, якія яго ініцыятыўная група здавала ў тэрытарыяльныя выбаркамы, дакладна вывераны. На вашу думку, ці ёсць у прыхільнікаў Цапкалы падставы сцвярджаць, што адбракоўка яго подпісаў з'яўляецца неправамернай?
– Справа ў тым, што падобнае сцвярджаюць усе кандыдаты, у якіх штосьці не атрымалася, таму нічога тут новага няма, проста іншага спадар Цапкала і сцвярджаць не мог. Што ж тычыцца выверкі подпісаў, магу сказаць, што нават каманды, дзе існуюць даўнія традыцыі і выразная іерархія, і тое працуюць з памылкамі. Інакш бы не бракавалася досыць вялікая колькасць подпісаў у дзейнага кіраўніка дзяржавы Аляксандра Лукашэнкі, дзе, уласна кажучы, у ініцыятыўнай групе працуюць вельмі шмат людзей, якія зьбіраюць подпісы рэгулярна, не толькі на прэзідэнцкіх выбарах, але і падчас парламенцкіх і мясцовых выбарчых кампаній.
Дарэчы, азнаёмілася з заявамі прадстаўнікоў Бабарыкі, якія сцвярджаюць, што ў некаторых раёнах, куды яны не здалі подпісаў на праверку, ім іх прыпісалі мясцовыя выбаркамы. Хіба можна было прыдумаць што-небудзь больш смешнае? Справа ў тым, што ў нас часта кіраўніцтва выбарчага штаба не каардынуе ў належнай меры працу зборшчыкаў подпісаў. Але сітуацыя і не можа складвацца інакш, таму што гэта звычайная грамадская самадзейнасць, там працуюць розныя людзі, натуральна, яны здзяйсняюць памылкі і па якіх-небудзь пытаннях не сігналізуюць кіраўніцтву, асабліва калі працуюць на камерцыйнай аснове і з імі не ў час расплачваюцца. Таму тут усе сцвярджэнні сапраўды гэтак жа павінны ацэньвацца крытычна, як і любыя іншыя. Ацэньвацца праверкай, вядома.
– Гэта значыць, і сцвярджэнні аднаго з прэтэндэнтаў на пасаду прэзідэнта Сяргея Чарэчня і яго прыхільнікаў пра тое, што яны здавалі подпісаў значна менш, чым ім у выніку залічылі, не маюць пад сабой падстаў?
– Гэта недарэчна, вядома. Больш за тое, Чарэчань ужо нічога не сцвярджае. Ён павініўся і сказаў, што проста яны вялі размову аб вывераных подпісах, а астатнія пададзеныя як б не правяраліся. Гэта сведчыць, зноў-такі, што прэтэндэнты не кіруюць у належнай меры сваімі ініцыятыўнымі групамі. Але, паверце, у іх і няма такога механізму.
Нават прадстаўнікі Бабарыкі, у якога група адвакатаў, дзе выразная іерархія і арганізацыя, і то пачынаюць сцвярджаць, што ў нейкіх раёнах яны наогул не здалі подпісаў. Але такога не можа быць, каб мясцовыя раённыя камісіі сталі прыпісваць подпісы патэнцыйнаму кандыдату, які знаходзіцца ў СІЗА ў рамках расследавання крымінальнай справы. Мясцовым камісіям гэта проста не трэба, тут дзейнічае прынцып "баба з возу - кабыле лягчэй", гэта значыць чым менш подпісаў, тым лягчэй працаваць. Таму я яшчэ раз хачу сказаць, што патэнцыйныя кандыдаты і іх блізкія людзі не могуць цалкам, ад пачатку да канца, кіраваць усёй гэтай перадвыбарнай групай і кантраляваць працэс, у іх няма ні такога механізму, ні сродкаў. Яны маюць справу з часовымі выпадковымі людзьмі.
Пра Цапкалу і шкілеты ў шафе
– Ці магчымая наогул такая сітуацыя, што пасля скаргаў Цапкалы ў абласныя выбаркамы подпісы ў яго падтрымку будуць адноўленыя і апынецца, што ў яго ёсць 100 тысяч дакладных, якія патрэбныя для рэгістрацыі? Як тады будзе дзейнічаць ЦВК?
– Абласныя выбаркамы ўжо здалі свае пратаколы ў ЦВК, дзе ўстаноўлена менавіта тая колькасць сапраўдных подпісаў па кожнаму прэтэндэнту, якая было агучана. Гэта цэлая працэдура: спачатку раённая камісія падводзіць вынік, потым абласная, потым ён накіроўваецца ў ЦВК. Гэта ўсё звёны аднаго ланцужка, і таму ацэньвацца вынік будзе на пасяджэнні ЦВК, а не ў абласных камісіях.
– Але атрымліваецца, што Цапкалу ў любым выпадку не зарэгіструюць кандыдатам на падставе недастатковай колькасці сапраўдных подпісаў?
– У любым выпадку, мы будзем разглядаць яго дакументы на рэгістрацыю. Ён, у рэшце рэшт, мае права прыйсці азнаёміцца з тымі дакументамі, якімі валодае ЦВК, і, увогуле, вылучыць нейкія свае прэтэнзіі, і мы таксама будзем іх разглядаць.
– Цапкала заяўляў, што ў выпадку, калі ён сыдзе з дыстанцыі, аб'яднаецца з іншым кандыдатам у прэзідэнты. Ці магчыма па беларускім заканадаўстве такое аб'яднанне, калі так, то як выконваецца тэхнічна і якія палітычныя бонусы дае?
– Вядома, не, і нідзе ў свеце гэта немагчыма. Гэта не больш чым палітычнае дзеянне. Аб'ядноўвацца можна з кім заўгодна, таму калі сярод тых, хто застанецца ў выбарчай кампаніі, будуць людзі, якія захочуць узяць яго ў лік сваіх давераных асоб, каб ён за гэтага чалавека хадзіў і агітаваў, то ў гэтым выпадку можна будзе, па сутнасці, лічыць , што ён аб'яднаны з кімсьці. Гэта значыць максімум, што можа атрымаць Цапкала ад гэтага аб'яднання, - статус даверанай асобы.
– Як ставіцеся да размоў пра тое, што беларускія ўлады нібыта ліквідуюць найбольш моцных канкурэнтаў дзейнага беларускага лідара Аляксандра Лукашэнкі на выбарах? Ёсць нямала людзей, якія лічаць, што крымінальная "справа Белгазпрамбанка" ў дачыненні да Віктара Бабарыкі неправамерная, а подпісы Цапкалы "забракавалі" спецыяльна, каб зняць з дыстанцыі? І, дарэчы, вось літаральна на днях сам Цапкала заявіў, што ўлады спрабуюць "максімальна аслабіць або выбіць з прэзідэнцкай кампаніі найбольш рэйтынгавых кандыдатаў".
– Я не адношуся да ўладаў, я ўсяго толькі прадстаўнік выбарчай адміністрацыі, якая мае справу з тымі людзьмі, якія прыносяць нам дакументы падчас выбарчых кампаній. Мы не ацэньваем наогул нічыю палітычную сілу. Мы ацэньваем толькі фармальныя дакументы, якія да нас паступаюць.
Што ж тычыцца тых, хто ўдзельнічае ў выбарах, я думаю, што людзі любога ўзроўню, якія ідуць на выбары, павінны заўсёды памятаць, што ў гэты перыяд дастаюцца ўсе шкілеты з шафы, калі яны ў кандыдатаў маюцца. І трэба быць да гэтага падрыхтаванымі. Чым скончыцца гэты працэс - заўсёды непрадказальна, таму кожны з тых, хто ідзе на выбары, павінен ацаніць сітуацыю: для чаго ён ідзе, навошта яму гэта трэба і якія наступствы можа пацягнуць.
Аб выбарах і прыгодах
– Шэраг патэнцыйных кандыдатаў у прэзідэнты - Алег Гайдукевіч, Наталля Кісель, Юрась Губарэвіч і іншыя - зняліся з выбарчай кампаніі яшчэ на этапе збору подпісаў. Для чаго тады яны ўвогуле "ўвязвацца" у гэты працаёмкі працэс? Чаму з такой вялікай колькасці прэтэндэнтаў у прэзідэнты - 15, якія былі першапачаткова, - да рэгістрацыі засталося менш за палову?
– Што тычыцца Губарэвіча, Казлова, Кавалькова, гэта значыць тых, хто ў нас з'яўляецца так званай традыцыйнай апазіцыяй, я думаю, што яны пайшлі на выбары выключна з адной мэтай: ім было б няёмка, калі б яны як кіраўнікі палітычных партый і грамадскіх аб'яднанняў палітычных кірункаў не ўдзельнічалі ў гэтай выбарчай кампаніі. Гэта асудзілі б іх замежныя спонсары і іншыя партнёры. Таму яны фармальна пайшлі, практычна не працуючы на электаральным полі падчас дадзенай выбарчай кампаніі. Спадар Гайдукевіч заўсёды ходзіць на выбары, хадзіў яго бацька, гэта традыцыя Ліберальна-дэмакратычнай партыі. Чаму ён зняў сваю кандыдатуру? Я думаю, каб засяродзіць намаганні на прасоўванні іншага кандыдата, дзеючага кіраўніка дзяржавы. Што тычыцца спадарыні Кісель - не ведаю, я яе не бачыла. З якой мэтай яна хадзіла? Можа быць, каб паспрабаваць свае сілы, як гэта зрабіў, напрыклад, спадар Таболіч, ён жа таксама подпісы на праверку не здаваў і, увогуле, разглядаў выбары проста як цікавую прыгоду. Так, з гэтай мэтай таксама ходзяць на выбары.
Аб месцах для агітацыі
– Беларускія праваабаронцы раскрытыкавалі адведзеныя ўладамі месцы для вядзення агітацыі - нібыта там дрэннае транспартнае паведамленне, яны слаба наведваюцца і ў цэлым непрыдатныя для гэтых мэтаў. А прэтэндэнт у прэзідэнты Андрэй Дзмітрыеў казаў, што агітацыю ў Мінску прапануюць весці ці ледзь не ў сажалцы, і падаў у суд скаргу на Мінгарвыканкам. Якое ваша меркаванне па гэтым пытанні?
– Я прашу спадара Дзмітрыева ў гэтым выпадку публічна праз вас накіраваць "падзячныя" лісты спадару Ціханоўскаму і спадару Статкевічу. Але для таго, каб абмяркоўваць гэтае пытанне, трэба вярнуцца да гісторыі, як гэта ўсё ў нас зараджалася. Я магу сказаць, што гэтак гадоў 15 прывучала ўсе мясцовыя ўлады да думкі, што перадвыбарчая агітацыя, пікеты па зборы подпісаў павінны праходзіць у дэмакратычных, максімальна ліберальных умовах. Да гэтага спачатку прыслухаўся горад Мінск, потым мы дайшлі і да правінцыі. І ў нас, па сутнасці справы, была ідэальная раскладка як па месцах, так і па вядзенні перадвыбарчай агітацыі. Дарэчы, гэтая выбарчая кампанія пачыналася з такімі ж поглядамі і матывамі.
Але тады, калі спадар Ціханоўскі ператварыў пікеты па зборы подпісаў у палітычныя агрэсіўныя мерапрыемствы, якія маглі наогул невядома чым скончыцца... Прычым асабіста я за што змагалася, на тое і напаролася, таму што я выступала за дэмакратыю, а да мяне сабраліся прыйсці дадому пад выглядам пікету і збору подпісаў. Таму, калі паводзіны асобных грамадзян стала непрадказальным, гэта прывяло да наступнага прыняцця рашэнняў мясцовымі ўладамі, якія проста пакінулі для агітацыі ва ўсіх гарадах і весях толькі тыя месцы, якія і раней былі адведзены для вядзення грамадска-масавых мерапрыемстваў. Не трэба ніколі прымаць дэмакратычныя рашэнні па-за папушчальніцтвам, за магчымасць весці сябе недыпламатычна і не па правілах. На жаль, такія паводзіны былі, і яны прывялі да гэтых наступстваў. І калі мы зноў адновім гэтую палітычную культуру, на якія выбары - я цяпер не ведаю.
Гэта значыць, па сутнасці справы, менавіта такія рашэнні па месцах для агітацыі прыняты для таго, каб дысцыплінаваць тых, хто будзе ўдзельнічаць у гэтых мерапрыемствах. Хай яны хоць бы там паспрабуюць правесці агітацыю. Калі ім не будзе гэтых месцаў хапаць, тады яны скажуць: "Нам не хапае, нашых прыхільнікаў значна больш".
Аб праваабаронцах і дэкларацыі Бабарыкі
– Праваабаронцы не зарэгістраванага ўладамі Беларусі цэнтра "Вясна" прызналі палітычнымі вязнямі Ціханоўскага, Бабарыку і яго сына Эдуарда, а таксама яшчэ грамадзян, затрыманых праваахоўнікамі падчас выбарчай кампаніі. Якое ў вас стаўленне да гэтага стану - палітвязня?
– Хто такія праваабаронцы ў Рэспубліцы Беларусь? Гэта нейкія самазваныя грамадзяне, якія чамусьці сабе прысвоілі права лічыць сябе праваабаронцамі і рабіць экспертныя заключэнні. Гэта значыць любы з нас мае права лічыць сябе праваабаронцам. Апераваць меркаваннем гэтых людзей проста-проста недарэчна, гэта звычайныя людзі.
Што ж тычыцца палітвязняў, ніякая выбарчая кампанія не дае імунітэту ад крымінальнага пераследу за супрацьпраўныя дзеянні. Спадар Ціханоўскі паводзіў сябе супрацьпраўна, ён спрабаваў арганізаваць грамадскія беспарадкі, прычым масавыя, і не проста спрабаваў, ён ішоў да гэтага сямімільнымі крокамі. У дачыненні да спадара Бабарыкі таксама ўзбуджаная крымінальная справа, але па іншых падставах. Таму не трэба прыкрывацца удзелам у выбарах для таго, каб здзяйсняць нешта, што выходзіць за рамкі закону.
– Відэаблогер Ціханоўскі, спрабуючы ўдзельнічаць у выбарах, мог дзейнічаць у чыіхсьці інтарэсах?
– Адкуль я магу гэта ведаць? Я ж не спецслужбы.
– Дакументы ў ЦВК для рэгістрацыі кандыдатамі ў прэзідэнты падалі сем чалавек, у тым ліку Бабарыка, які знаходзіцца ў СІЗА КДБ. Некаторыя эксперты лічаць, што Бабарыку можа быць адмоўлена ў рэгістрацыі кандыдатам на вышэйшую дзяржаўную пасаду на падставе дэкларацыі аб даходах. Ці бачылі вы гэтую дэкларацыю, што думаеце пра звесткі, якія ў ёй прадстаўлены? Наколькі я памятаю, у дакуменце спадар Бабарыка паказаў, што 100 тысяч долаяраў, якія належаць яму, захоўваюцца ў аднаго сябра, яшчэ адна буйная сума, сто тысяч еўра, у другога сябра. Ці прынцыпова наогул указваць такія дадзеныя ў дэкларацыі аб даходах? Наколькі істотнымі павінны быць недакладнасці, каб прэтэндэнту ў прэзідэнты адмовілі ў рэгістрацыі кандыдатам? Ці дапускаеце, што ЦВК адмовіць Бабарыку?
– Падставай для адмовы ў рэгістрацыі можа стаць недакладнасць названых звестак у памеры, якi перавышае 20% ад гадавога даходу. Ды і то - гэта права ЦВК, а не абавязак, мы можам ацэньваць сітуацыю па-рознаму. Таксама можна адмовіць, калі прэтэндэнт забыўся задэклараваць старыя "Жыгулі". Гэта значыць транспартны сродак не пазначаны ў дэкларацыі ці, напрыклад, зямельны ўчастак, гэта ўжо лічыцца істотнай памылкай.
Што ж тычыцца асаблівасцяў дэкларацыі спадара Бабарыка, магу сказаць, што пералік звестак аб тым, у каго ён захоўвае грошы, не прадугледжаны пастановай Саўміна, які зацвердзіў дадзеную форму дэкларацыі. Мы не правяраем ні банкаўскія рахункі, ні дзе захоўвае свае грошы кандыдат, ён можа іх і пад матрацам захоўваць. Паказана гэта падобным чынам менавіта таму, што дэкларацыя падпісана ўжо пасля ўзбуджэння крымінальнай справы ў дачыненні да спадара Бабарыкі. Гэта значыць ён хацеў паказаць нейкую легальнасць канкрэтных сум менавіта ў рамках узбуджанай крымінальнай справы. Да выбараў гэта ніякіх адносінаў не мае.
Адносна рашэння аб рэгістрацыі, якое прыме Цэнтральная камісія, я пакуль нічога не магу сказаць. Але дэкларацыя Бабарыкі, як і дэкларацыі іншых прэтэндэнтаў на пасаду прэзідэнта, накіраваная ў профільныя арганізацыі, якія займаюцца праверкай грошай, нерухомасці - акрамя банкаў. Усе звесткі, якія датычацца грашовых сум, якія захоўваюцца ў банках, складаюць тайну, таму ў банкі дэкларацыі не накіроўваюцца.
Галоўнае ў дадзеным выпадку - законнасць атрымання даходу, а не тое, што грошы захоўваюцца у аднаго. То бок, калі крыніцы даходу будуць законныя, пазычыў ён камусьці грошы ці не, не мае ніякага значэння.
- Калі Бабарыку зарэгіструюць у якасці кандыдата, ён не зможа сам асабіста весці агітацыю з-за таго, што знаходзіцца пад вартай, яму застаецца толькі варыянт рабіць гэта праз давераных асоб. Ці не парушае гэта права кандыдата на вышэйшую дзяржаўную пасаду? Ці магчыма, што Бабарыку вызваляць з-пад варты для вядзення перадвыбарнай агітацыі?
– Выбарчае права не ўплывае на крымінальны працэс, мы не датыкаемся абсалютна. Таму следчы будзе вырашаць, пусцяць, напрыклад, пад падпіску аб нявыездзе ці не.
Аб рэгістрацыі кандыдатаў і назіральнікаў
– Якая колькасць кандыдатаў у прэзідэнты з'яўляецца аптымальнай для выбарчага бюлетэня, каб для грамадзян была дастатковая альтэрнатыва?
– У гэтых выпадках колькасць ніколі не перарастае ў якасць, таму колькі кандыдатаў – не мае значэння. Галоўнае – гэта персаналіі. Калі кандыдатаў занадта шмат, выбаршчыку, як правіла, цяжка зрабіць выбар.
– Ці захоўвае Цэнтрвыбаркам планы правесці паседжанне па рэгістрацыі кандыдатаў 14 ліпеня?
– Так, у нас і выйсця іншага няма, гэта ж апошні магчымы дзень.
– А чаму вырашылі адкласці рэгістрацыю на апошні дзень?
– Каб падрыхтавацца, пытанняў шмат. Гэта звязана з тым, што ёсць вялікая забракоўка подпісаў, плюс вядзецца праверка дэкларацый аб даходах і маёмасці патэнцыйных кандыдатаў.
– Ці дапускаеце вы, што замежныя назіральнікі наогул не змогуць прыехаць у Беларусь з-за зачыненых межаў і гэтыя выбары пройдуць без міжнароднага маніторынгу?
– Так, тут ёсць пытанні. Ды што нам казаць – выбары прэзідэнта ў Польшчы праходзілі пры дзевяці назіральніках ад АБСЕ, і тое, напэўна, толькі таму, што штаб-кватэра БДІПЧ АБСЕ размешчана ў Варшаве. Таму цалкам магчыма.
Хоць я ў такіх умовах ні разу не праводзіла выбары, таму не ведаю, у нас заўсёды маса міжнародных назіральнікаў.
– Якія дзеянні распачне ЦВК, калі БДІПЧ будзе назіраць, але зноў не прызнае выбары свабоднымі і дэмакратычнымі?
– У наш складаны перыяд часу самымі галоўнымі стандартамі для выбараў павінна быць іх бяспека і добрая арганізацыя. А вось да гэтага мы абавязкова прыкладзем усе намаганні.
– Ці не баіцеся, што па выніках выбараў Еўрасаюз і ЗША зноў увядуць санкцыі ў дачыненні да Беларусі?
– Для мяне важныя толькі санкцыі, якія тычацца дзяржавы ў цэлым. Вось гэта з'яўляецца тым, што можа мяне знерваваць, засмуціць і з'явіцца узрушэннем. З нагоды асабіста мяне – для мяне ніякія санкцыі ўжо не ўяўляюць пагрозы. Я практычна нікуды не выязджаю, рахункаў за мяжой не маю.
– І ўсё ж: ці лічыце вы магчымым увядзенне санкцый з боку Захаду па выніках выбарчай кампаніі?
– Не. Немагчыма.
Аб замежным умяшанні і рэферэндуме
– Раней Аляксандр Лукашэнка заявіў аб умяшанні звонку ў выбарчую кампанію ў Беларусі. Ці абмяркоўваў кіраўнік дзяржавы з вамі гэтае пытанне? Як вы лічыце, каму можа быць выгадна гэта ўмяшанне?
– Вядома ж, не, са мной ён не абмяркоўвае падобныя пытанні, таму што гэта справа органаў, адказных за дзяржаўную бяспеку ў нашай краіне.
– Ваша меркаванне – якія знешнія сілы могуць быць задзейнічаны ў гэтым ўмяшанні?
– Не ведаю.
– Раней Бабарыка выступіў з ініцыятывай правядзення ў Беларусі канстытуцыйнага рэферэндуму, адной з мэтаў якога з'яўляецца абмежаванне колькасці прэзідэнцкіх тэрмінаў у рэспубліцы да двух. Ці звярталіся прыхільнікі, юрысты Бабарыкі ў ЦВК з гэтай прапановай? Ці ёсць падставы для рэгістрацыі ініцыятыўнай групы і запуску рэферэндуму, як таго хоча былы кіраўнік Белгазпрамбанка?
– Не, яны не звярталіся. У дадзеным выпадку ёсць некалькі момантаў, якія варта ўлічваць. Першае – трэба стварыць ініцыятыўную групу ў колькасці не менш за 100 чалавек. Другое – правесці агульнае арганізацыйны сход. Затым – зацвердзіць пытанне, якое выносіцца на рэферэндум, звярнуцца ў Цэнтральную камісію, якая на працягу месяца запытвае пракуратуру, міністэрства юстыцыі і просіць праверыць законнасць гэтага пытання, а сама ў гэты час правярае законнасць ўтварэння ініцыятыўнай групы. І толькі пасля гэтага праводзіцца пасяджэнне ЦВК па рэферэндуму. Так што, як бачыце, тут вельмі складаны арганізацыйны шлях.
Ніхто не звяртаўся, больш за тое, я магу сказаць, што, паколькі значная частка перадвыбарчай дзейнасці спадара Бабарыкі трымаецца на вельмі моцнай фінансавай аснове, якая ў яго была да таго, як яго арыштавалі, я не думаю, што ў яго каманды цяпер з'явяцца фінансавыя магчымасці для хуткага ініцыявання гэтага пытання.
– Штаб Бабарыкі казаў, што ўвайсці ў ініцыятыўную групу па правядзенні рэферэндуму выказалі жаданне каля 15 тысяч актывістаў. Што калі гэта добраахвотнікі, якія гатовыя працаваць бясплатна?
– Наогул, я б не рэкамендавала задзейнічаць 15 тысяч актывістаў, таму што дзе яны будуць праводзіць арганізацыйны сход? На стадыёне "Дынама"? Трэба, каб сабралася не менш за палову групы, і яны павінны спіс гэтай групы потым прадставіць у ЦВК. Няпроста гэта будзе.
– А калі прыхільнікі Бабарыкі ўсё ж правядуць такі сход і на яго збярэцца 15 тысяч?
– Хай пералічаць, складуць пратакол. Але калі будзе такая колькасць людзей, яны абавязкова, што называецца, прайграюць працэс, таму што немагчыма з пэўнасцю ўсталяваць прысутнасць такой колькасці грамадзян, прычым прысутнасць не толькі ў пачатку сходу, але і ў канцы, калі праходзіць галасаванне. Ды яшчэ і высветліць іх асобы і ці з'яўляюцца яны наогул грамадзянамі, надзеленымі выбарчым правам. Гэта значыць пры такой колькасці людзей гэта ўсё вельмі праблематычна арганізаваць.
Аб канстытуцыі і адстаўцы
– Аляксандр Лукашэнка нядаўна анансаваў з'яўленне ў рэспубліцы новай Канстытуцыі з больш шырокімі паўнамоцтвамі уладаў на месцах. Ці паступалі якія-небудзь даручэнні па падрыхтоўцы рэферэндуму ў ЦВК?
– Канешне не. Для таго, каб нам даваць нейкія даручэнні, гэты праект павінен з'явіцца. Распрацоўваць яго будуць навукоўцы і юрысты, перш за ўсё, спецыялісты Канстытуцыйнага суда, а таксама нашага цэнтра заканадаўства і прававых ініцыятыў. ЦВК – гэта арганізацыйны тэхнічны орган, які ўступіць у дзеянне толькі пасля таго, як рэферэндум будзе прызначаны. Таму пакуль мы не валодаем ніякай інфармацыяй.
– Колькі наогул трэба часу ЦВК, каб рэферэндум падрыхтаваць і правесці?
– Вельмі няшмат. Тут, па сутнасці справы, можна ўкласціся дзён у 60. За 45 дзён да правядзення гэтага мерапрыемства ў нас утвараюцца ўчастковыя выбарчыя камісіі, вось з імі гэта ўсё і звязана. А паўнамоцтвы тэрытарыяльных камісій можна ўскласці на пастаянна дзеючыя тэрытарыяльныя камісіі, якія створаны для мясцовых выбараў і ў якіх тэрмін паўнамоцтваў заканчваецца толькі пры прызначэнні новых мясцовых выбараў. Таму тут проста патрэбныя грошы, стварыць участковыя камісіі, выверыць спісы, а ўсё тое, што будзе ажыццяўляцца ў рамках рэкламы пытанняў, якія выносяцца на рэферэндум, гэта ўжо праца СМІ.
– Ці ёсць у вас планы на перыяд пасля правядзення сёлетніх прэзідэнцкіх выбараў? Раней вы казалі, што плануеце падаць у адстаўку.
– Мне не трэба падаваць у адстаўку, праз год заканчваецца тэрмін маіх паўнамоцтваў у Цэнтральнай камісіі, вось і ўсе планы. Скончыцца тэрмін паўнамоцтваў, і яна (адстаўка - рэд.) наступіць сама сабой. Наогул тэрмін паўнамоцтваў заканчваецца ў снежні 2021, але, паколькі ў гэты перыяд ужо трэба праводзіць мясцовыя выбары (крайні тэрмін - 18 студзеня 2022 году - рэд.), я так думаю, што не даўжэй чым да лета мне трэба будзе працаваць на гэтым месцы.
– Гэта значыць яшчэ год застаўся?
– Так.
– А калі прэзідэнт вам скажа, што не адпускае пакуль з гэтай пасадзе?
– Вы ведаеце, я думаю, ён не павінен так сказаць у сілу таго, што гэта ж не год і не два працаваць, а пяць. І самае галоўнае - гэта, вядома, якая мае быць праз пяць гадоў новая прэзідэнцкая кампанія. Праводзіць яе ў 73 гады пры такіх нагрузках - я думаю, гэта будзе відавочны перабор.