Штогод польскія нацыяналісты ў канцы лютага праводзяць маршы ў гонар так званых "праклятых салдат" у невялікім мястэчку пад назвай Гайнувка. У тым ліку яны аддаюць даніну памяці Рамуальду Райсу, які быў асуджаны на смяротнае пакаранне за злачынствы супраць мірных жыхароў і пакараны ў 1949 годзе ў Беластоку.
Чарговы скандал у дыпламатычнай плоскасці паміж Мінскам і Варшавай разгарэўся ў сакавіку 2021-га, пасля таго, як у беларускім Брэсце прайшло мемарыяльнае мерапрыемства, прысвечанае "праклятым салдатам". Так называюць у сучаснай Польшчы ўсіх удзельнікаў антыкамуністычнай барацьбы ў пасляваенны перыяд.
Беларускія ўлады не маглі праігнараваць той факт, што 28 лютага ў дадзеным мерапрыемстве ў польскай школе прыняў удзел консул Генеральнага консульства Польшчы ў Брэсце Ежы Цімафеюк.
МЗС прапанаваў пакінуць тэрыторыю краіны польскаму дыпламату. Пасля чаго афіцыйная Варшава асудзіла гэтыя дзеянні і зрабіла зваротны люстраны крок – выслала беларускага дыпламата. Пасля чаго ў МЗС Беларусі быў выкліканы часовы павераны ў справах Польшчы ў рэспубліцы Марцін Вайцяхоўскі, дзе яму ўручылі ноту - краіну павінен пакінуць і польскі консул у Гродне Яраслаў Ксенджык.
Хто такія "Буры" і "праклятыя салдаты"
Рамуальд Райс нарадзіўся ў 1913 годзе на тэрыторыі Аўстра-Вугорскай імперыі ў вёсцы Яблонка. Цяпер гэта Падкарпацкае ваяводства ў Польшчы.
Пачатковую адукацыю ён пачаў атрымліваць у дзяржаўнай школе ў Саноке ў 1920-м, настаўнікі адзначалі яго як здольнага вучня. Паколькі Райс быў са шматдзетнай сям'і і не меў сродкаў на дарагое навучанне, ён рушыў следам за старэйшаым братам і далейшую адукацыю атрымліваў у Юнацкай пяхотнай школе ўнтэр-афіцэраў.
Пасля паспяховага заканчэння пяхотнай школы ў Коніне ў 1933-м Райс быў адкамандзіраваны ў 85-ы пяхотны полк Арміі Польскай ў званні капрала, у якім ён і сустрэў пачатак Другой сусветнай вайны. Дадзеных аб яго ўдзеле ў баях супраць нацыстаў пасля 1 верасня 1939-га, калі Нямеччына напала на Польшчу, захавалася няшмат.
Дакладна вядома, што ў пачатку верасня яго полк быў разбіты немцамі пад Тамашувам-Мазавецкім. Райс з кавалерыяй адступаў, але ўсё роўна быў разбіты пад Люблінам. Пазней ён з астатнімі польскімі салдатамі быў інтэрнаваны байцамі РККА пад беларускі горад Ковель.
Пасля гэтага Райса адправілі ў былы польскі канцэнтрацыйны лагер у Бярозе-Картузскай, дзе ён прабыў непрацяглы час і выехаў затым у Вільнюс.
У 1940-м ён быў затрыманы і правёў два месяцы ў працоўным лагеры. Пасля вызвалення дзейнічаў у складзе Саюза ўзброенай барацьбы, а затым - у Арміі Краёвай. З 1943-га быў камандзірам 1-й штурмавой роты 3-й Віленскай брыгады АК. Удзельнічаў у баях з часцямі вермахта і літоўскімі калабарацыяністамі.
У ліпені 1944 года браў удзел у вызваленні Вільнюса ад нацыстаў. Пасля арышту камандзіра брыгады АК капітана Грацыяна Фруга органамі НКУС, прыняў камандаванне на сябе і вывеў падраздзяленне з акружэння ў Рудніцкую пушчу.
На тэрыторыі сучаснага Пастаўскага раёна ў Беларусі "Буры" распусціў атрад, пасля чаго з'ехаў у Беласток і з падробленымі дакументамі паступіў на службу ў Народнае войска польскае, якое было сфарміравана пад патранатам СССР і больш вядома, як армія Андэрса.
Маючы вопыт падпольнай дзейнасці "Буры", сабраўшы аднадумцаў у траўні 1945-га, ён дэзерціраваў і далучыўся да 5-й Віленскай брыгады АК. А ўжо ў верасні года Райс адмовіўся падпарадкавацца загаду аб самароспуску, пасля чаго ўзброенае фармаванне і тыя байцы, што засталіся з ім, атрымалі новае найменне – 3-я Віленская брыгада Нацыянальнага ваеннага саюза (НВС).
У гэты час НВС стаў падпольнай арганізацыяй, якая вяла антыкамуністычную барацьбу на тэрыторыі Польшчы пасля Другой сусветнай вайны. Ахвярамі атрада пад камандаваннем Райса былі савецкія вайскоўцы, польскія міліцыянеры і салдаты, а таксама мірныя жыхары.
Расстрэл мірных жыхароў
Атрад "Бурага" 28 студзеня 1946 года заняў вёску Лазіцы ў Падляшскім ваяводстве, дзе затрымліваў сялян з санкамі, якія павінны былі нарыхтаваць дровы для школы. Байцы Райса адпусцілі толькі тых з іх, хто мог перахрысціцца як каталік і прачытаць малітву на польскай мове. Астатнія былі абавязаны перавозіць байцоў Райса.
Затым 29 студзеня атрад здзейсніў нападзенне на савецкі гарнізон у вёсцы Гайнаўка, падчас якога былі забіты некалькі салдат, частка раззброена і ўзята ў палон. У той жа дзень у вёсцы Заляшаны і Волька Выганоўская за адмову дапамагаць былі забіты некалькі мірных жыхароў і падпалены некалькі будынкаў.
На наступны дзень каля вёскі Старыя Пухалы байцы "Бурага" забілі 31 беларуса, якія іх перавозілі на сваіх санях, з асаблівай жорсткасцю - абухом сякеры. Частка з іх, хто спрабаваў збегчы, былі расстраляны. Пасля гэтага "партызаны" 2 лютага спалілі вёскі Зані (24 забітых жыхара) і Шпакі (9 забітых жыхароў). Атрад Райса знішчылі толькі ў канцы красавіка 1946 года. Пры гэтым сам ён здолеў выратавацца і бегчы.
У лістападзе 1946 года капітан Райс выехаў спачатку ў Эльблонг, а ў красавіку наступнага ў Карпач, дзе ўладкаваўся на працу. Ужо ў 1947-м набыў пральню.
Толькі 17 лістапада 1948-га Райс быў арыштаваны па абвінавачванні ў здзяйсненні ваенных злачынстваў. У ходзе следства выдаў месцазнаходжанне свайго намесніка, падпаручніка Казіміра Хмялеўскага, на якога спрабаваў перакласці адказнасць. На судовым працэсе ў Беластоку, які праходзіў публічна ў мясцовым кінатэатры, 1 кастрычніка 1949-га быў прысуджаны да смяротнага пакарання. Прысуд прыведзены ў выкананне 30 снежня, месца пахавання "Бурага" невядома да гэтага часу.
Спроба апраўдаць Райса
У 1995 годзе суд Варшаўскай ваеннай акругі адмяніў смяротны прысуд Рамуальда Райса з фармуліроўкай, што забойствы праваслаўных сялян здзяйсняліся ва "умовах вышэйшай неабходнасці для аднаўлення незалежнасці польскай дзяржавы". Пры гэтым яго сваякі атрымалі ад дзяржавы кампенсацыю.
Праз сем гадоў польскі Інстытут нацыянальнай памяці (ІНП) пачаў вывучэнне матэрыялаў справы Рамуальда Райса. Праз тры гады даследчыкі прыйшлі да высновы, што "Буры" быў асуджаны за забойствы мірных жыхароў і ахарактарызавалі іх, як "злачынствы супраць чалавечнасці".
У сакавіку 2019-га ІНП распаўсюдзіў новую заяву аб ролі Райса ў пасляваеннай гісторыі Польшчы. У ім прадстаўлены вынікі расследавання забойства 79 мірных жыхароў. Там гаварылася, што байцы "Бурага" не мелі намер цалкам знішчыць беларускую або праваслаўную абшчыну ў Польшчы.
"Віна "Бурага" складаецца ў тым, што ён стварыў сітуацыю, з якой не мог справіцца, і ў выніку якой, незалежна ад яго намераў, людзі, якія ні пры якіх абставінах не павінны былі пацярпець, былі забітыя", - гаворыцца ў заяве .
Пасля гэтага афіцыйны Мінск патрабаваў ад Варшавы публічных афіцыйных тлумачэнняў спробам апраўдаць Райса. У МЗС быў выкліканы польскі пасол Артур Міхальскі. Услед за гэтым 21 сакавіка Інстытут нацыянальнай памяці апублікаваў паведамленне, дзе падкрэслівалася, што рашэнне пракурора, які прызнаў адсутнасць падстаў для рэабілітацыі "Бурага", не патрабуе перагляду.
Беларускі бок паслядоўна настойвае на тым, што асобы накшталт Рамуальда Райса і іх злачынствы не могуць быць апраўданы і патрабуе ад афіцыйнай Варшавы не дапускаць гераізацыі "праклятых салдат".
Чытайце таксама:
- Польскаму консулу ў Гродне прапанавана пакінуць Беларусь
- Польшча высылае беларускага дыпламата
- Консулу Польшчы ў Брэсце прапанавалі пакінуць Беларусь