У Беларусі арган – штучная рэч. У Мінску, напрыклад, засталося ўсяго чатыры дзеючых музычных "гіганта": у Архікафедральным касцёле Найсвяцейшай Панны Марыі, Белдзяржфілармоніі, канцэртнай зале "Верхні горад" і касцёле Святога Роха, куды мы і наведаліся.
Выключны інструмент
У касцёле Святога Роха светла і халаднавата. Тутэйшы мікраклімат (11-12 градусаў) ідэальна падыходзіць для таго, каб утрымліваць адзін з самых буйных і гучных арганаў у Беларусі – залатагорскі. Яго вышыня – каля 15 метраў, ён знаходзіцца ў алтарнай частцы каталіцкага храма. Гэта ўнікальны выпадак, паколькі звычайна інструмент знаходзіцца ў мастку для хору. У касцёле арган задзейнічаюць двойчы ў дзень, а ў нядзелю – і зусім пяць разоў.
Галоўным арганістам тут працуе намеснік старшыні Беларускага саюза кампазітараў, журналіст Першага канала Беларускага радыё Віктар Кісцень. Па першай адукацыі ён кампазітар. Факультатыў па гульні на аргане ў рэспубліканскай гімназіі-каледжы пры Беларускай дзяржаўнай акадэміі музыкі, успамінае ён, не прайшоў дарма. Будучы студэнтам кансерваторыі, хлопец напісаў свой першы твор для аргана і, шукаючы магчымасць перавесці са сшыткаў ноты ў жывую музыку, наткнуўся на касцёл Святога Роха.
"З выканання таго твора пачалася мая кар'ера арганіста", – распавядае Віктар.
Арган, тлумачыць ён, прыцягнуў яго моцай і аб'ёмам гучання: яно літаральна пранізвае цела.
"Ты адчуваеш гук фізічна, ён гарманізуе. Слухачы таму і прыходзяць на набажэнствы і арганныя канцэрты – атрымаць асалоду ад моцнага і выключнага гучання гэтага інструмента", – канстатуе арганіст.
Да XIX стагоддзя, тлумачыць Кісцень, арганы наўпрост асацыяваліся з касцёльнымі набажэнствамі, аднак у эпоху рамантызму ў багатых людзей з'явілася тэндэнцыя ўсталёўваць дома невялікія арганы і музіцыраваць на іх. Паступова развіўся кірунак свецкай арганнай музыкі. Зараз любая паважаючая сябе філармонія не абыходзіцца без гэтага "гіганта".
Капрызны і дарагі
Залатагорскі арган складаецца з алавяных і латуневых труб (тут іх больш за 2 тысячы!) і кафедры – верхняй і ніжняй педальнай клавіятуры, а таксама рэгістраў. Тут жа усталяваны і мікрафон: касцельнаму арганісту трэба яшчэ і спяваць.
У касцёле Святога Роха гэта другі арган – першы перад вайной бясследна знік. Цяперашні ж купляўся ў 1980-х за савецкія рублі. Які яго рэальны кошт, сказаць складана, але...
"Падобны па памерах і колькасці рэгістраў арган, які знаходзіцца ў Віцебскай абласной філармоніі, каштаваў каля мільёна долараў", – прыводзіць прыклад Віктар Кісцень.
Галоўны боль арганістаў – абслугоўванне інструмента. Арганных майстроў у краіне практычна няма, іх нідзе не рыхтуюць, таму выканаўцам прыходзіцца самім сачыць за станам інструмента.
"У прынцыпе яны даволі ўстойлівыя да часу і разлічаны на стагоддзі эксплуатацыі. Канкрэтна наш арган за 36 гадоў службы адчувае сябе нядрэнна – буйных паломак не было, толькі перыядычна наладжваем яго. Галоўнае – выконваць патрэбны тэмпературны рэжым", – адзначае галоўны арганіст касцёла.
Арган – кароль ўсіх інструментаў: большага па памерах, магчымасцям і тэмбры ў свеце не знайсці. Кожны арган – гэта ўнікальны будынак (яго менавіта будуюць!), пры ўзвядзенні якога ўлічваюцца розныя параметры: геаметрыя памяшкання, акустыка, адсутнасць гукапаглынальных прадметаў (дываны, мяккая мэбля) і многае іншае.
Яшчэ адзін характэрны факт: музіцыруюць на аргане ў спецыяльных туфлях, з выгляду падобных на тыя, што выкарыстоўваюць на выступах танцоры-бальнікі. Патрэбныя яны для таго, каб націскаць ніжнія клавішы абцасам.
Псалмы і містэрыі
Віктар Кісцень іграе не толькі на набажэнствах, прычым робіць гэта асабліва для душы, але і на канцэртах: зараз маэстра працуе над уласнай арганнай містэрыяй. Выступы арганістаў на вялікіх сцэнах, паводле яго слоў, карыстаюцца вялікай папулярнасцю ў свеце. І нават у Беларусі.
"У дапандемічныя часы людзі запаўнялі ўсю канцэртную залу (маецца на ўвазе "Верхні горад" – Sputnik), цяпер наведвальнікаў стала менш, але яны ходзяць", – кажа Кісцень.
У яго рэпертуар уваходзяць не толькі малітоўныя псалмы і перадкалядныя спевы, але і музыка старадаўніх майстроў, свецкія сюіты і сусветна вядомыя кампазіцыі, тыпу саўндтрэкаў да "Гульні тронаў" ці "Уладару кольцаў", якія арганіст выконвае выключна на канцэртах. Рэпеціруе падобныя рэчы Віктар на электронным аргане (ён знаходзіцца на цокальным паверсе касцёла): іграць такога роду музыку на духавым аргане, на думку Віктара, нязбожна.