30 гадоў без СССР: што стала з эканомікамі Беларусі і іншых краін былога Саюза?

МІНСК, 27 сне – Sputnik. 30 гадоў таму – 26 снежня 1991 года – Савет Рэспублікі Вярхоўнага Савета СССР прыняў дэкларацыю, якая канстатавала спыненне існавання Савецкага Саюза.

З распадам СССР на карце свету з'явілася 15 новых дзяржаў, якім трэба было трансфармаваць сваю эканоміку – здзейсніць пераход ад планавай да рыначнай. Набыўшы самастойнасць, былыя савецкія рэспублікі атрымалі розны стартавы патэнцыял і прайшлі шлях, даўжынёю ў тры дзесяцігоддзі, па-рознаму.

У першай частцы тэксту мы расказалі аб тым, як на працягу 30 гадоў развіваліся эканомікі краін Балтыі. Другая частка матэрыялу прысвечана агляду трыццацігадовага развіцця эканомік постсавецкіх краін, якія размясціліся ва Усходняй Еўропе, Закаўказзі і Цэнтральнай Азіі.

Пра тое, якія фактары паўплывалі на поспехі і няўдачы той ці іншай краіны, і да чаго ім удалося прыйсці сёння, - чытайце ў матэрыяле Sputnik.

Калі краіны Балтыі былі ўзяты "пад крыло" захаду, то астатнія 12 рэспублік пад яго ніхто не забраў.

У сваёй працы Міхаіл Галаўнін і Руслан Грынберг адзначаюць, што былыя саюзныя рэспублікі (без уліку краін Балтыі) па-рознаму рабілі пераход ад планавай эканомікі да рыначнай.

Калі на пачатковым этапе пераходу шэраг краін (у прыватнасці, Расія, Арменія, Грузія, Кыргызстан) зрабілі выбар на карысць ліберальнай мадэлі эканамічных рэформ з абмежаванай рэгулюючай роляй дзяржавы, то ў іншых краінах (Беларусь, Узбекістан, Туркменістан) ужываўся градуалісцкі падыход (рэформы праводзіліся павольней і паслядоўней, а дзяржаве адводзілася вялікая роля ў фармаванні рынка – Sputnik).

Краіны з другой групы ў цэлым больш паспяхова пераадолелі трансфармацыйны крызіс 1990-х гадоў. Напрыклад, калі на пачатковым этапе (з 1992 па 1998 гады) ВУП Грузіі і Расіі знізіўся на 9,2% і 5,4% адпаведна, то ВУП Беларусі і Узбекістана – на 2,1% і 0,6%.

У далейшым мадэлі эканамічнай трансфармацыі мяняліся. Так, напрыклад, у пачатку 2000-х гадоў Расія і Казахстан узмацнілі ролю дзяржавы ў эканоміцы.

"Галоўным трэндам пасля набыцця незалежнасці быў выбар – ці трэба захоўваць галоўную ролю дзяржавы ў эканоміцы краіны. Тое, што мы зараз маем, таксама адлюстроўвае наступствы гэтага выбару. З аднаго боку ёсць, напрыклад, Беларусь, дзе ўлады здолелі захаваць прамысловы патэнцыял, дзе сёння. дастаткова развітая эканоміка, але ў сілу розных прычын усё роўна яна з'яўляецца не самай эфектыўнай і манеўранай з пункту гледжання пераарыентацыі. З іншага боку, ёсць краіны, дзе дзяржава шмат у чым "сышла" ад эканомікі – напрыклад, Грузія ці, збольшага, Украіна. Як аказалася, абодва шляхі, увогуле, не з'яўляліся правільнымі, правільнай аказалася "залатая сярэдзіна", - кажа Вячаслаў Каломін.

Збольшага, кажа эксперт, гэтай "залатой сярэдзіны" прытрымліваецца Расія.

"Важным момантам з'яўляецца наяўнасць нацыянальнага капіталу, буйнога транснацыянальнага бізнесу. Для разумення: у многіх краінах – напрыклад, у Італіі, у Славеніі – буйныя транснацыянальныя кампаніі працавалі да таго моманту, пакуль краіна не дасягала пэўнага ўзроўню развіцця, пакуль у краіне да пэўнага ўзроўню не падымаўся кошт працоўных рэсурсаў. Калі ж гэта адбывалася, кампанія пераносіла сваю працу ў іншыя краіны, зыходзячы з фактараў таннейшых вытворчасці і працоўнай сілы. Як вынік – эканамічныя праблемы ў краіне, адкуль кампанія сышла", - распавёў Вячаслаў Каломін.

І вось такая ступень залежнасці характэрна для многіх краін постсавецкай прасторы, адзначае ён, але нехарактэрная для Расіі.

"Каб ацаніць, чаго дабіліся былыя саюзныя рэспублікі, неабходна разумець, з якім стартавым патэнцыялам яны выйшлі са складу СССР. У свеце, па сутнасці, можна зарабіць двума шляхамі – або з дапамогай высокіх тэхналогій, або з дапамогай экспарту той ці іншай сыравіны. З высокімі тэхналогіямі ў краінах постсавецкай прасторы ўсё не вельмі добра, адпаведна, стартавым патэнцыялам новых краін з'яўляліся запасы тых тавараў, якія можна прадаць на знешніх рынках", - адзначае Аляксей Зубец.

Міхаіл Галаўнін і Руслан Грынберг таксама падзяляюць краіны постсавецкай прасторы (без уліку балтыйскіх рэспублік) на некалькі груп: гэта краіны-экспарцёры энерганосьбітаў (Расія, Казахстан, Азербайджан, Туркменістан і часткова Узбекістан), краіны, якія істотна залежаць ад грашовых пераводаў мігрантаў (Таджыкістан, Кыргызстан), Арменія, Малдова, Грузія), а таксама ў асобную групу вылучаюць Беларусь і Украіну, якія не адносяцца ні да першай, ні да другой катэгорыі.

Краіны, якія ўваходзяць у першую групу, дэманструюць больш спрыяльную дынаміку развіцця эканомікі. Шмат у чым, адзначаюць навукоўцы, гэта тлумачыцца высокімі коштамі на энерганосьбіты (у прыватнасці, на нафту) у 2000-2013 гады. Аднак пасля 2014 года дынаміка цэн на нафту стала нестабільнай, на ранейшы ўзровень цэны ўжо не вяртаюцца, у выніку чаго эканомікі краін першай групы істотна запаволіліся.

Другая катэгорыя краін дзеліцца па ступені залежнасці ад пераводаў мігрантаў. Да краін з найбольшай ступенню адносяцца Кыргызстан і Таджыкістан, дзе стаўленне пераводаў мігрантаў да ВУП, якія паступаюць у краіну, знаходзіцца на ўзроўні каля 27-28%. У Арменіі, Грузіі і Малдове значэнне гэтага паказчыка ў 2020 годзе вар'іравала ад 10 да 16%.

"Пры гэтым трэба адзначыць, што ступень залежнасці ад пераводаў мігрантаў практычна ва ўсіх краінах, якія адносяцца да гэтай групы, зніжаецца, за выключэннем Грузіі", – адзначаюць навукоўцы.

Падводзячы выснову, можна заўважыць, што за 30 гадоў самастойнасці былыя саюзныя рэспублікі, якія не трапілі пад апеку краін захаду, "расслаіліся". Поспехі ў галіне эканамічнай трансфармацыі шмат у чым тлумачацца рэсурснай забяспечанасцю і пабудовай удалых мадэлей эканамічнага развіцця.

Да ліку эканомік, якія найбольш дынамічна развіваюцца за гэтыя 30 гадоў, адносяцца, перш за ўсё, краіны-экспарцёры сыравіны краін Цэнтральнай Азіі (Казахстан, Туркменістан, Узбекістан), а таксама Арменія, якая стартавала з нізкай базы і атрымлівала падтрымку з боку пераводаў мігрантаў (у сілу вялікай дыяспары). Па ўзроўні эканамічнага развіцця на гэты час лідзіруюць Расія, Казахстан і Беларусь.

Найбольшае адставанне ў эканамічнай дынаміцы дэманструюць Украіна і Малдова, якія істотна пацярпелі ад трансфармацыйнага крызісу 1990-х гадоў і не змаглі ў далейшым сфарміраваць мадэлі ўстойлівага эканамічнага росту.

Пры гэтым Украіна, адзначае Аляксей Зубец, на момант распаду СССР з'яўлялася "безумоўным чэмпіёнам" з пункту гледжання тэхналогій, развіцця прамысловасці і перспектыў.

"На працягу дзесяцігоддзяў там будаваўся прамысловы патэнцыял для вытворчасці разнастайнай тэхнічна складанай прадукцыі – тое ж самае ДП "Антонаў" (распрацоўка, вытворчасць і рамонт самалётаў – Sputnik) і іншае. Гэта даволі вялікі сур'ёзны прамысловы патэнцыял. Але атрымалася так, што Украіна спусціла гэты патэнцыял на вецер. На сённяшні дзень яго няма, яны не змаглі яго выкарыстоўваць", - тлумачыць эксперт.

"Усе краіны былога СССР размеркаваліся ў залежнасці ад знешняй дапамогі і ў залежнасці ад наяўнасці сыравіны – нафты, газу, руд і ўсяго астатняга. Гэта першы фактар, які вызначыў якасць постсавецкага развіцця", - кажа Аляксей Зубец.

Другім фактарам ён называе дэмаграфію. "Ёсць краіны, дзе насельніцтва можна накарміць, а ёсць краіны, дзе дзяржава не можа забяспечыць насельніцтву нармальныя ўмовы жыцця, з-за чаго адбываецца адток, расце працоўная міграцыя", – тлумачыць эксперт.

Паводле яго слоў, у многіх постсавецкіх краінах, дзе насельніцтва пасля распаду СССР вырасла, яно стала залішнім і пачало ціснуць на эканоміку краіны.

Трэці фактар, паводле слоў эксперта, якасць эліт. "Ёсць дзяржавы, дзе эліты склаліся, а ёсць, дзе не склаліся. Калі браць постсавецкую прастору, то з-за аб'ектыўных прычын асноўная маса тых, хто мог стаць гэтымі самымі элітамі, знаходзілася ў Маскве. Яна была цэнтрам канцэнтрацыі інтэлектуальных рэсурсаў СССР, адпаведна, большасць эліт дасталася Расіі”, – адзначае Аляксей Зубец.

Паводле яго слоў, адных толькі рэсурсаў недастаткова, важны таксама і чалавечы фактар ​​– трэба, каб гэтымі рэсурсамі нехта кіраваў і прапанаваў насельніцтву адносна зразумелую і рэалізуемую стратэгію эканамічнага развіцця.

"Так, калі ў Казахстане і Азербайджане эліты "склаліся", то на Украіне – не. У Прыбалтыцы адбілася як наяўнасць уласных эліт з-за развіцця мясцовых рэспублік у савецкі час, так і іх імпарт – гэта значыць, былі людзі, якія з'ехалі адтуль у сярэдзіне мінулага стагоддзя на захад і якія вярнуліся пасля распаду Саюза. Плюс не варта забываць патранаж Еўрасаюза, які дапамог такім элітам устаць на ногі", - кажа эксперт.

Не варта забывацца і на тое, што Расія з'яўляецца правапераемніцай СССР, адзначае Аляксей Зубец: "Масква ўзяла на сябе і выплаціла ўсе даўгі Савецкага Саюза, за кошт чаго астатнія рэспублікі атрымалі доступ да разнастайных крэдытаў – як дзяржаўных, так і прыватных. Яны выйшлі на сусветную арэну як бы з чыстага ліста, дзякуючы чаму маглі, груба кажучы, танней запазычаць, праводзіць уласную эканамічную трансфармацыю пасля развалу СССР".

Паводле яго слоў, практычна ўсе постсавецкія рэспублікі ў пачатку 1990-х гадоў былі неплацежаздольныя, не мелі магчымасці выплачваць не толькі савецкія даўгі, але і новыя, ужо свае ўласныя.

"Тая ж самая Украіна выжыла ў пачатку 1990-х гадоў, устала на ногі дзякуючы дапамозе Расіі, якая складалася ў танным паліве, газе і гэтак далей. Калі б Расія сапраўды хацела разваліць Украіну, у чым Маскву сёння абвінавачваюць усе, каму не лянота, то пачатак 1990-х гадоў быў ідэальным для гэтага часам. Украіна тады была, кажучы простай мовай, у паўмёртвым стане – я памятаю пачатак 1990-х на Украіне, гэта была проста жудасць. У Расіі ўсё было значна прасцей і лепш, чым украінскія падзеі. А калі б яшчэ зверху навалілі на іх выплату савецкіх даўгоў, то яны б па-простаму не выстаялі, як, уласна, і многія іншыя рэспублікі", - распавёў Аляксей Зубец.

"Ад распаду СССР выйграла, я лічу, Расія. Пасля распаду аказалася, што Расіі больш не трэба так моцна падтрымліваць іншыя рэспублікі, ажыццяўляць такія ператокі капіталу і кадраў у іншыя рэспублікі", – заявіў Вячаслаў Каломін.

З ім згаджаецца Аляксей Зубец: "Для Расіі распад СССР быў, хутчэй, дабром. Бо па стане на 1991 год амаль усе асноўныя экспартныя рэсурсы, якія потым расходаваліся на павышэнне якасці жыцця насельніцтва ўсяго СССР, былі размешчаны на тэрыторыі Расіі. Атрымалася так, што рэсурсы і экспартны патэнцыял дзесьці на 80% засталіся ў Расіі і ў той жа час краіна пазбавілася ад неэфектыўных з эканамічнага пункту гледжання ўскраін, ад 40% насельніцтва, якое цісне на эканоміку. Не стала неабходнасці забяспечваць гэтаму насельніцтву нармальнае існаванне, не стала неабходнасці фінансаваць іншыя рэспублікі – нагадаю, рэспублікі атрымлівалі куды большае фінансаванне ў падушавым разліку, чым РСФСР. Усё гэта дазволіла сканцэнтраваць рэсурсы ўнутры Расіі і выбрацца з тых праблем, у якія патрапілі яшчэ ў 1970-1980-я гады".

Значна "страцілі" ад распаду СССР Грузія, Малдова і амаль усе краіны Цэнтральнай Азіі (за выключэннем Казахстана і часткова Узбекістана), лічыць Вячаслаў Каломін.

"Яны ўсё страцілі падтрымку цэнтра – Масквы – якая была ў савецкія часы, калі рэспублікі спажывалі значна больш, чым выраблялі. Страцілі значныя датацыі, ператок каштоўных кадраў з Расіі і іншых развітых рэспублік", - кажа ён.

Паводле слоў Аляксея Зубца, на дастаткова высокім узроўні сёння знаходзяцца эканомікі краін Балтыі, Расіі, Казахстана і Азербайджана. На "іншым полі" знаходзяцца Кыргызстан і Таджыкістан, якія адносяцца да ліку самых бедных краін свету, а таксама Малдова і Украіна, "найбяднейшыя, найменш развітыя краіны Еўропы".

"Вось гэта вынік эфектыўнасці эліт і іх здольнасці справіцца з праблемамі, якія ўзніклі пасля распаду СССР. Вось гэты суб'ектыўны чалавечы фактар ​​аказаўся вельмі важным для поспеху або няўдачы тых ці іншых дзяржаў", - сказаў на заканчэнне эксперт.