Сляды нямецкай акупацыі: бункеры і ДАКі ў Мінску

Адзін з нямецкіх аб’ектаў часоў Другой сусветнай вайны, які захаваўся ў сталіцы, – былы бункер сувязі. Месца, дзе яго збудавалі, раней было ўскраінай горада. Бункер удаецца ў схіл на беразе Свіслачы і прыкметны не адразу. Побач знаходзяцца гасцініца "Беларусь" і офіс буйнога банка. Пасля акупацыі аб’ект перайшоў да савецкіх вайскоўцаў.

Sputnik знайшоў ветэрана войск сувязі, які служыў у гэтым бункеры – палкоўніка ў адстаўцы Івана Зайцава.

Іван Ільіч нарадзіўся ў вёсцы Лучкі Арлоўскай вобласці ў 1936 годзе. Калі пачалася вайна, яму было ўсяго пяць год. Бацька пайшоў на фронт. А сям’я не паспела ўцячы ад акупантаў. Немцы забралі ўсіх: сястру, двух братоў, маці, бабулю і самога Івана.

Іх павезлі ў канцлагер у літоўскім Алітусе. Маці перыядычна хадзіла там на прымусовыя работы, а бабуля – заставалася з дзецьмі.

У 1944 году Чырвоная Армія наступала, і людзей з лагера сталі аддаваць у якасці працаўнікоў літоўскім "памешчыкам". Сям’ю Івана ніхто не хацеў браць: дзве жанчыны і маленькія галодныя дзеці. Бабуля плакала і думала, што прыйшоў канец. Але ахоўнікі сілай прымусілі нейкага літоўца забраць сям’ю да сябе. Жонка гаспадара аказалася добрай і падкормлівала дзяцей невялікімі кавалачкамі хлеба і сала.

"Я тады не разумеў, чаму яна так мала давала. Аказваецца, нам нельга было адразу шмат ежы даваць з-за знясілення", - расказаў Іван Ільіч.

Калі прыйшлі свае, можна было з’ехаць дадому, што сям’я і зрабіла. Бацькі з фронту дачакаліся. Ён браў Кёнігсберг і быў узнагароджаны медалём "За боевые заслуги". На жаль, атрымаў сур’ёзнае раненне, пасля вайны пражыў зусім нядоўга. Ён так і не даведаўся, што сын будзе служыць афіцэрам, і яго ўдастояць двух ордэнаў "Красной Звезды", ордэна "За службу Родине в Вооруженных Силах СССР" III ступені і многіх іншых узнагарод і ганаровых званняў.

Але гэта было ўсё потым, а спачатку жыццё патрабавала ад Івана давучыцца ў школе. Гэта былі няпростыя пасляваенныя гады. Школа знаходзілася за сем кіламетраў ад дома, і часта ісці прыходзілася ў непадыходзячым абутку – некалькі гадоў хлопчык прахадзіў у лапцях.

Потым быў перапынак у вучобе. Сям’і не хапала грошай, і трэба было працаваць. Іван пайшоў у памочнікі пастуха. Затым зноў школа, яе заканчэнне. А пасля выпускніка Зайцава прызвалі ў армію.

Івану Ільічу ўжо за 80, але ён добра памятае, як у 1960-м прыйшоў служыць у былы нямецкі бункер. Агулам арміі ён аддаў 53 гады. На аб’ект у Мінску папаў не адразу. Падчас тэрміновай службы ў 1955 годзе прайшоў вучэбку ў Расіі. У 1956-м Івана перавялі ў БССР сувязістам у авіяцыйную частку ў Шчучыне. Адтуль праз год ён з’ехаў у Горкаўскае ваеннае вучылішча тэхнікаў сувязі, стаў афіцэрам. Пасля вучылішча размяркоўвалі ў розныя куткі СССР.

"А я акрамя Беларусі тады нічога не ведаў, і папрасіўся сюды. Думаў, зноў у Шчучын адправяць", - падзяліўся Іван Ільіч.

Сёння вакол бункера, куды накіравалі некалі служыць Івана, сучасныя шматпавярхоўкі, зусім побач банк і гасцініца. Тады ж тут проста стаяў барак, дзе жылі афіцэры і звыштэрміноўцы, было яшчэ некалькі будынкаў, пра якія ўжо мала хто памятае, а вось царква і хлебазавод засталіся.

Бункер быў пабудаваны якасна. Савецкая авіяцыя яго бамбіла, але пашкодзіць аб’ект не ўдалося. Пабудова адрознівалася і яшчэ адной унікальнай уласцівасцю: хоць яе і не ацяплялі, і зімой, і летам у бункеры заўсёды трымалася тэмпература плюс 18 градусаў. Магчыма, прычынай гэтаму была асаблівая сістэма вентыляцыі. Натуральна, да нашых дзён яна не захавалася, як і іншая "начынка", распавядае палкоўнік у адстаўцы.

Пасля вызвалення Мінска ад бункера адразу пацягнуліся падземныя кабелі. Адна з ліній, напрыклад, ішла ў Масюкоўшчыну, а другая – да штаба Беларускай ваеннай акругі. Задзейнічалі і лініі, збудаваныя немцамі, – такая, напрыклад, ішла праз Свіслач у раён вуліцы Карла Маркса. Паводле слоў Івана Ільіча, бункер быў адным з важных пунктаў сувязі беларускай сталіцы пры Брэжневе.

Выкарыстоўвалася досыць доўга і абсталяванне, кінутае немцамі ў бункеры – дызель і спецыяльныя тэлефонныя апараты, якія праектаваліся для падлодак вермахта. Была і апаратура Siemens – яе потым забралі ў іншае месца.

Вядома, абсталёўвалі і сваёй новай, і Іван Ільіч быў адным з першых, хто замяняў старыя апараты Бодо на ЗАС (засакрэчаную апаратуру сувязі).

Яму расказвалі, што быў нейкі ход з бункера да ракі. Цяпер яго не відаць. Магчыма, засыпаны зямлёй.

"Ёсць нават меркаванне, што ход ішоў пад ракой на іншы бок", - дадаў ветэран войск сувязі.

Сувязісты з бункера працавалі не толькі на армію, часам дапамагалі і грамадзянскім. Напрыклад, яны забяспечвалі аўдыётрансляцыю перагавораў генсакратара ЦК КПСС Леаніда Брэжнева і прэзідэнта Францыі Жоржа Пампіду.

Візіт французскага лідара адбыўся ў студзені 1973 года, і з ім звязана некалькі гісторый. Як памятае Іван Ільіч, госць з-за мяжы прыбыў на адной з разнавіднасцяў французскага самалёта Caravelle ("Каравела"). Прыкладна такі ж борт прывёз і пул журналістаў.

Абодва лайнеры прызямліліся ў Мачулішчах. "Узлётку" бесперапынна чысцілі ад снегу, і адзін з салдат тэрміновай службы ад стомы заснуў за рулём спецмашыны. Ён урэзаўся прама ў "Каравелу" Пампіду. Быў вялікі скандал. Па чутках, у разглядзе ўдзельнічаў сам Брэжнеў, а госця прыйшлося везці на борце для журналістаў. Пашкоджаны лайнер яшчэ доўга быў у БССР, яго рамантавалі.

Другі выпадак тычыўся непасрэдна сувязістаў, якія забяспечвалі трансляцыю гуку.

"Так атрымалася, што па ўсіх каналах прайшоў голас нашага Колі Патапава: "Але, Пары. Але, Пары", - смяецца Іван Ільіч.

З-за гэтага таксама "пасыпаліся" разборкі. Усе пісалі тлумачальныя. Пазней высветлілася, што гэта быў эфект так званага пераходнага згасання. Увогуле, з-за тэхнічнай накладкі савецкі журналіст Патапаў "задушыў" сваім голасам тое, што ішло ў эфір. У выніку яго пачулі ўсе гледачы замежнага ТБ.

Розных выпадкаў за гады службы ў Івана Ільіча было шмат. У бункеры ён працаваў з дзесятак гадоў і потым яшчэ доўга кантактаваў з калегамі з падраздзялення.

Аднак горад набліжаўся, ды і для вайскоўцаў з цягам часу бункер станавіўся ўсё менш прыдатным аб’ектам. У выніку з яго сувязісты сышлі. Іван Ільіч дакладна не памятае, у якім годзе. Увогуле, паводле яго слоў, вузлом сувязі карысталіся каля 30 гадоў.

Пад заслону не абышлося без спроб пранікнення ў бункер пабочных асоб, бо нехта пусціў чутку, што ў ім захоўваецца золата, распавядае суразмоўца. Пасля там было нешта падобнае на склад да распаду СССР. Цяпер бункер – фактычна закінуты аб’ект з заваранымі ўваходамі.

Дарэчы, Іван Зайцаў пасля бункера служыў не толькі ў Беларусі. Прыйшлося ў тэрміновым парадку наладжваць сувязь для ракетчыкаў у лясах Чэхаславакіі з-за абвастрэння адносін з Захадам. І ў Малдаўскай ССР ён таксама выконваў ваенныя задачы. Якраз у самы неспакойны час, калі распадаўся Саюз, і ў гэтай рэспубліцы былі хваляванні. Але гэта ўжо іншая гісторыя.

У Мінску ёсць і іншыя нямецкія вайсковыя аб’екты, якія захаваліся з часоў Вялікай Айчыннай вайны.

Адна з найбольш прыкметных доўгачасовых нямецкіх агнявых кропак размешчана паблізу Міністэрства працы і сацабароны і банка "БелВЭБ". Не ўсе гараджане ведаюць, што гэта за канструкцыя. З выгляду гэта звычайны бетонны конус з металічным наканечнікам. Гэта даволі рэдкі від нямецкіх умацаванняў, якія захаваліся на тэрыторыі былога СССР.

Лічылася, што конусападобныя ДАКі і бамбасховішчы лепш звычайных абаронены ад траплення боепрыпасаў. Напрыклад, авіябомба павінна была, па задумцы інжынераў, пралятаць па конусе без дэтанацыі. І трэба адзначыць, што ДАК сапраўды ўцалеў, хаця невядома, ці быў ён пад абстрэламі і бамбёжкамі.

Сёння конус пакрыты пластом тынку – таму ні байніц, ні ўваходу не відаць, іх проста замазалі. А чаму ДАК увогуле не знеслі? На краязнаўчых форумах звычайна тлумачаць, што пасля вайны мясцовай улады было не да таго. Потым побач пабудавалі вялікі будынак, зносіць нямецкі ДАК было небяспечна. Вырашыць пытанне можна было толькі з дапамогай узрыўчаткі, а гэта рызыка пашкоджання новабудоўлі.

Хутчэй за ўсё, частку ДАКа сабралі з гатовай бетоннай формы, ці гэта быў звараны на заводзе металічны каркас, які затым бетанавалі. Наверсе збудавання бачны "вушкі" для пад’ёмнага крана.

Знаходзіўся ДАК у важнай для немцаў кропцы. З яго можна было кантраляваць частку мяжы Мінскага гета, а таксама адну з важных дарог. Пагаворваюць, што з гэтага ДАКа было зроблена некалькі падземных хадоў, у тым ліку да Свіслачы.

Раён вуліцы Чарнышэўскага некалі быў не тое што ўскраінай Мінска, а яго прыгарадам. Недалёка знаходзілася воінская часць. Як і зараз. З тых часоў захаваўся дом №12. У ім жылі афіцэры Чырвонай Арміі, а падчас вайны – нямецкія вайскоўцы.

Менавіта немцы і зрабілі ДАК-прыбудову да аднаго з тарцоў дома. Цяпер яна часткова "сышла" пад зямлю. Байніцы знаходзяцца на ўзроўні асфальту. Жыхары адной з кватэр выкарыстоўваюць былую агнявую кропку як склеп для закатак.

Зусім побач, ля агароджы былога дзіцячага садка, куды пасля вайны хадзілі дзеці савецкіх вайскоўцаў, відаць яшчэ адзін ДАК – ён таксама крыху "патануў" у зямлі. Гэта адносна невялікая пабудова. Хутчэй за ўсё, там была кулямётная кропка.

Ёсць у Мінску і былая ваенная пабудова з адрасам: праспект Незалежнасці, 83А. Знаходзіцца яна ў двары дома. Здаецца, што гэта быў бункер для сувязі ці камандны пункт гітлераўцаў.

У любым выпадку, да нашага часу пабудова не дажыла ў першародным выглядзе. Яе відавочна перараблялі. Прыкладна 10 гадоў таму тут размяшчалася крама антыкварыяту, зараз будынак не выкарыстоўваецца.

Яшчэ адзін нямецкі ДАК у Мінску можна ўбачыць у раёне станцыі метро "Маладзёжная" – ён знаходзіцца ў двары дома 7 на вуліцы Мікалая Дразда.

Старыя ўваходы закладзены цэглай, а байніца глядзіць у бок чыгункі. Зараз агляд з агнявога пункта ў гэтым напрамку загароджваюць будынкі. Ды і кропка ўжо не агнявая. Гэта зараз цеплапункт. А іншыя ўмацаванні немцаў у Мінску не захаваліся.