Шыкунец: РФ аказвае бясцэнную дапамогу ў расследаванні крымінальнай справы аб генацыдзе

Беларусь атрымала ад расійскага боку дадатковыя архіўныя дакументы, якія пацвярджаюць факты генацыду беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны, расказаў у інтэрв’ю карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай намеснік начальніка ўпраўлення па наглядзе за расследаваннем асабліва важных крымінальных спраў Генпракуратуры Беларусі Сяргей Шыкунец.

Ён з’яўляецца намеснікам кіраўніка следчай групы, якая расследуе справу аб генацыдзе.

Падставай для інтэрв’ю паслужыла перадача СК РФ беларускаму боку дакументаў аб фактах генацыду, сярод іх – пацвярджэнне аб тым, што на тэрыторыі БССР карнікі прымянялі атрутныя рэчывы супраць мірнага насельніцтва.

– Сяргей Паўлавіч, нядаўна Следчы камітэт РФ перадаў шэраг архіўных матэрыялаў, якія Мінск запытваў у рамках расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе. Як ідзе ўзаемадзеянне з расійскім бокам у гэтым пытанні?

– Генеральная пракуратура высока ацэньвае садзейнічанне Следчага камітэта Расійскай Федэрацыі, якое аказваецца ў расследаванні крымінальнай справы аб генацыдзе беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

У рамках створанай Генеральнай пракуратурай Рэспублікі Беларусь і Следчым камітэтам Расійскай Федэрацыі яшчэ ў чэрвені 2022 года міжведамаснай следчай групы для расследавання крымінальных спраў аб генацыдзе мірных жыхароў нашых дзяржаў у перыяд Вялікай Айчыннай вайны, а ў Расіі такая справа таксама расследуецца, забяспечана адпаведнае аператыўнае ўзаемадзеянне. Усе пытанні, якія ўзнікаюць, у тым ліку арганізацыйнага і прававога характару, аператыўна вырашаюцца. Расійскі вопыт у расследаванні аналагічнай крымінальнай справы для нас важны.

Асобна хацелася б спыніцца на тэме працы з архіўнымі дакументамі. Дзякуючы СК РФ і Генпракуратуры РФ у нас з’явілася магчымасць вывучыць вялікую іх колькасць, і гэтыя дакументы для нас – бясцэнная крыніца доказаў генацыду, якую чынілі нацысты на тэрыторыі БССР у перыяд акупацыі ў гады ВАВ.

– Якія вынікі вывучэння архіўных даных?

– Трэба адзначыць, што дадзеная праца знаходзіцца толькі на пачатковай стадыі, паколькі архіўны масіў велізарны. Больш за 90 працэнтаў матэрыялаў, якія змяшчаюць звесткі аб ВАВ, захоўваюцца ў архіўных установах РФ.

– Якія архіўныя дакументы ўяўляюць асаблівую каштоўнасць для расследавання крымінальнай справы аб генацыдзе?

– Асноўныя архіўныя крыніцы – гэта акты Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі, прыкладзеныя да іх дакументы, апавяшчэнні, інфармацыя, данясенні камандзіраў партызанскіх атрадаў і злучэнняў, супрацоўнікаў НКУС, архіўныя крымінальныя справы і паказанні сведак і відавочцаў, прысуды ваенных трыбуналаў у дачыненні да нацысцкіх злачынцаў і іх памагатых.

– Якія менавіта архіўныя даныя прадастаўлены СК РФ у апошні час?

– Прывяду некалькі прыкладаў. Ужо існуючая ў нас у матэрыялах крымінальнай справы інфармацыя аб абставінах функцыянавання створанага фашыстамі на тэрыторыі Мінска лагера для ваеннапалонных Шталаг-325 дзякуючы расійскаму боку дапоўнена раней невядомымі фактамі бесчалавечнага стаўлення фашыстаў да вязняў гэтага лагера смерці.

Гэтыя факты не былі раней шырока вядомыя, але на сённяшні дзень мы пра іх ведаем. Гэтыя матэрыялы далучаны да нашай, беларускай, крымінальнай справы. Мы іх выкарыстоўваем у ходзе далейшага расследавання.

– Што яшчэ вы нядаўна атрымалі ад расійскіх калег з архіваў?

– Усім вядома, што палітыка генацыду рэалізоўвалася ўсімі даступнымі спосабамі і метадамі – людзі знішчаліся шляхам растрэлаў, шыбеніц, душагубак, спальваліся ў печах.

Дзякуючы расійскаму боку намі атрыманы звесткі аб тым, што на тэрыторыі тады яшчэ Бягомльскага раёна Віцебскай вобласці фашыстамі прымяняліся атрутныя рэчывы. Яны ў парашкападобным стане распыляліся з самалётаў па тэрыторыі раёна. Адпаведна – тысячы і тысячы загінулых і хворых, знішчана жывёла, ураджай і ўрадлівыя землі.

Гэта значыць, нацыстамі былі створаны невыносныя ўмовы для жыццядзейнасці ў далейшым. Гэта таксама факт, які пацвярджае мэты і задачы, што праследавалі нацысты на тэрыторыі нашай рэспублікі і СССР.

Раней, працуючы з архіўнымі дакументамі, мы не сутыкаліся з інфармацыяй аб тым, што прымяняліся атрутныя рэчывы. А на сённяшні дзень ужо маем такія звесткі. І гэта ў чарговы раз падкрэслівае маштабы генацыду.

Праца з архіўнымі дакументамі працягваецца, найвялікшы масіў трэба будзе яшчэ апрацаваць, вывучыць.

– Вы адзначылі спецыяльную ролю Расіі – СК РФ, Генпракуратуры РФ у расследаванні справы...

– Паколькі Расійская Федэрацыя з’яўляецца правапераемнікам Савецкага Саюза, то, адпаведна, усе фонды, у тым ліку архіўныя, у большай ступені знаходзяцца ў Расіі. Там сур’ёзная сетка архіўных устаноў – Дзяржаўны архіў, Нацыянальны архіў пры Міністэрстве абароны, ваенны архіў і шэраг іншых.

У першую чаргу мы працуем з несакрэтнымі дакументамі. І расійскім бокам нам падаюцца несакрэтныя дакументы. Мы атрымліваем іх для працы на падставе запытаў аб аказанні прававой дапамогі. Плюс, як я ўжо сказаў раней, спрашчае наша супрацоўніцтва створаная міжведамасная следчая група.

Вельмі важна, што мэты і задачы ў нас агульныя – расследаваць справу аб генацыдзе, і тут у нас поўнае ўзаемаразуменне з калегамі са Следчага камітэта Расійскай Федэрацыі.

– А ці запытвае Мінск сакрэтныя дакументы?

– Такія дакументы маюць адпаведны грыф, там зусім іншая працэдура. Пытанне аб тым, ці з’яўляюцца тыя ці іншыя дакументы сакрэтнымі, не заўсёды мы можам пра гэта ведаць. Нас цікавяць канкрэтныя абставіны, канкрэтная карная аперацыя, канкрэтнае прозвішча нацысцкага злачынца, іншыя абставіны. І адпаведны запыт накіроўваецца ў СК РФ.

Калегі, у сваю чаргу, устанаўліваюць, ці ёсць якія-небудзь цікавыя для нас звесткі ў архіўных фондах. Затым яны паведамляюць нам аб выніках, і супрацоўнікі Генпракуратуры Беларусі выбываюць у службовую камандзіроўку. Там пры садзейнічанні прадстаўнікоў СК РФ яны працуюць у архівах. Бывае і так, што СК РФ накіроўвае нам гэтыя дакументы.

– Як вы вызначаеце, дзе трэба шукаць пахаванні?

– Інфармацыю аб фактах знішчэння і аб месцы знішчэння і пахавання мірных грамадзян мы чэрпаем з архіўных дакументаў, а таксама з паведамленняў яшчэ жывых сведкаў, відавочцаў або іх сваякоў.

Натуральна, гэта пацвярджае факт знішчэння і пахавання мірных грамадзян. Касцяныя астанкі падвяргаюцца экспертным даследаванням.

Згодна з заключэннямі экспертаў, тэрмін даўнасці пахавання астанкаў адпавядае перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Для нас відавочным з’яўляецца спосаб знішчэння – як правіла, гэта стрэл у галаву чалавеку, які стаяў на каленях або ляжаў у яме.

– Расследаванне справы аб генацыдзе доўжыцца крыху больш за два гады. Ці можна ўжо зрабіць нейкія вывады?

– Хоць расследаванне справы не скончана, ужо зараз мы можам канстатаваць на падставе папярэдніх вынікаў, што маштабы трагедыі ад дзеянняў карнікаў нашмат шырэй, чым гэта меркавалася раней.

Прывяду некалькі прыкладаў. Калі да пачатку расследавання лічылася, што на тэрыторыі БССР пацярпелі, гэта значыць былі знішчаны поўнасцю або часткова, 9 200 сельскіх населеных пунктаў, то на сённяшні дзень мы гаворым ужо пра больш як 11,5 тысячы.

Да пачатку расследавання справы было 186 "сясцёр Хатыні", зараз ужо не менш за 270. І гэта яшчэ не канчатковая лічба – на жаль, яна будзе павялічвацца. Нам яшчэ трэба будзе апрацаваць вялікі аб’ём інфармацыі.

Тое ж самае можна сказаць і пра колькасць карных аперацый. Лічылася, што на тэрыторыі БССР нацыстамі і іх памагатымі было праведзена каля 140 буйных карных аперацый, аднак сёння мы ўжо гаворым пра не менш за 240.

Тая ж сітуацыя па колькасці загінулых у гады ВАВ на тэрыторыі БССР. Да пачатку расследавання лічылася і ўсюды, ва ўсёй літаратуры, фігуравала лічба – каля 2,5 мільёна. На сённяшні дзень мы гаворым аб кожным трэцім, гэта значыць аб не менш як трох мільёнах загінулых.

– Ці з’яўляюцца новыя прозвішчы карнікаў?

– Цяпер мы ўзмоцнена працуем над гэтай тэмай. Спісак карнікаў і іх памагатых у нас ёсць. Ён старанна правяраецца – мы можам аперыраваць толькі аб’ектыўнымі фактамі.

У спіску карнікаў і іх памагатых, інакш кажучы, нацысцкіх злачынцаў, утрымліваюцца ўсе людзі, якія маюць дачыненне да генацыду. Не важна, нямецкі гэта салдат ці афіцэр, ці гэта здраднік з ліку беларусаў, палякаў, украінцаў і іншых асоб. У гэтым выпадку нацыянальная прыналежнасць не мае значэння. Факт учынення злачынства павінен быць даказаны.

З улікам унесеных змяненняў і дапаўненняў у наша крымінальнае заканадаўства, з’явілася магчымасць прыцягваць да крымінальнай адказнасці нацысцкіх злачынцаў, якія сышлі ад пакарання і якіх на сённяшні дзень ужо няма ў жывых.

Па іх няма судовага рашэння, вінаватымі іх можа прызнаць толькі суд. Ужо ёсць некаторыя прозвішчы злачынцаў, па якіх мы працуем, і найбліжэйшым часам адбудуцца крымінальныя працэсы.

– Генпракурор Беларусі ўжо агучыў інфармацыю аб Катруку...

– Так, у тым ліку размова ідзе і пра Катрука – здрадніка і ката, які добраахвотна паступіў на службу ў сфарміраваны гітлераўцамі, у асноўным з украінцаў, 118 паліцэйскі батальён.

Ён асабіста прымаў удзел у большасці карных аперацый, якія праводзіліся гэтым падраздзяленнем, у тым ліку ў знішчэнні Хатыні разам з жыхарамі. У 80-я гады Катрука, на жаль, не ўдалося прыцягнуць да адказнасці ў сувязі з эміграцыяй у Канаду, дзе ён паспяхова памёр у 94-гадовым узросце.

На сённяшні дзень мы маем вычарпальныя доказы яго асабістага ўдзелу ў генацыдзе мірных жыхароў БССР. Пасля ўстанаўлення ўсіх эпізодаў злачыннай дзейнасці Катрука крымінальная справа ў дачыненні да яго будзе перададзена ў суд.

– З кім, акрамя Расійскай Федэрацыі, вы супрацоўнічаеце па крымінальнай справе аб генацыдзе?

– Намі было накіравана больш за 90 хадайніцтваў аб аказанні прававой дапамогі ў розныя еўрапейскія дзяржавы. На жаль, у наш час у большасці, у сілу пэўных падзей, яны застаюцца без адказу.

Але ёсць асобныя краіны, якія станоўча рэагуюць на нашы запыты. У тым ліку і Германія. Так, інфармацыя не заўсёды поўнасцю прыходзіць, але пэўны кантакт у нас ёсць.

У прыватнасці, мы ў Германію накіроўвалі запыты аб наяўнасці прыгавораў адносна канкрэтных асоб. Гэта было зроблена для таго, каб у нас было разуменне – ці прыцягнуты чалавек да крымінальнай адказнасці ці не. Каб мы маглі далей працаваць па гэтых прозвішчах.

– Хто ўдзельнічае ў расследаванні справы?

– Справа знаходзіцца ў вытворчасці Генеральнай пракуратуры, у яе расследаванні задзейнічаны ўсе пракурорскія работнікі. Нам садзейнічаюць Следчы камітэт Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўны камітэт судовых экспертыз.

Трэба асобна вылучыць удзел у расследаванні крымінальнай справы вайскоўцаў 52-га спецыялізаванага асобнага пошукавага батальёна Міністэрства абароны, які ўдзельнічае ў раскопках.

– Наколькі аб’ёмная справа аб генацыдзе?

– Крымінальная справа ўжо складае сотні тамоў. Бо там і праца з архіўнымі дакументамі. Ідзе работа па ўстанаўленні яшчэ жывых сведкаў, відавочцаў. І намі ўстаноўлена шмат такіх людзей. Усе іх паказанні аб тым, што рабілі фашысты на тэрыторыі БССР у гады ВАВ, фіксуюцца з прымяненнем відэазапісу. Ён прымяняецца, у тым ліку, і для таго, каб у далейшым можна было любому чалавеку даведацца, што перажылі людзі ў той час.

– Акрамя працэсуальнай дзейнасці, гэта значыць расследавання крымінальнай справы, следчых працэсуальных дзеянняў, органамі пракуратуры праводзіцца найсур’ёзная інфармацыйная праца.

Але на сайце Генпракуратуры ў спецыяльным раздзеле ўжо сёння можна азнаёміцца ​​і з відэазапісамі допытаў асобных сведак і відавочцаў, і з канкрэтнымі дакументамі. Больш за тое, вынікі расследавання мы даводзім да працоўных калектываў, студэнтаў і школьнікаў.

І для мяне, і для большасці пракурорскіх работнікаў расследаванне крымінальнай справы – гэта ўжо не толькі службовы, але і грамадзянскі абавязак. Таму мы ўдзяляем такую ​​вялікую ўвагу інфармацыйнаму складальніку аб ходзе яго расследавання.

– Як доўга будзе працягвацца расследаванне крымінальнай справы?

– Пакуль што складана сказаць. Таму што яно будзе скончана толькі тады, калі намі будуць дасканала вывучаны і прааналізаваны абсалютна ўсе факты. Але на сёння відавочным з’яўляецца тое, што вялізны пласт інфармацыі яшчэ застаецца намі не вывучаны. Мы прадстаўляем аб’ём інфармацыі, але яго яшчэ трэба апрацаваць у рамках крымінальна-працэсуальнага заканадаўства.

– Вам асабіста даводзілася апытваць сведак па справе аб генацыдзе?

– Так, даводзілася. Працуючы раней на пасадзе намесніка пракурора Мінскай вобласці і ажыццяўляючы кіраўніцтва расследаваннем гэтай справы на тэрыторыі прысталічнага рэгіёна, я размаўляў з відавочцамі – гэта ўжо глыбока пажылыя людзі, якія перажылі пекла на зямлі, калі нацыстамі чыніліся зверствы і расправы над дзецьмі, жанчынамі, старымі.

Яны бачылі тое, што мы глядзелі ў мастацкім фільме "Иди и смотри".

Я ўсё жыццё следчым прапрацаваў, бачыў шмат чаго. Накшталт ужо да ўсяго абвык, але калі чуеш такія расказы, проста рвецца сэрца і наварочваюцца слёзы.

– Што дасць расследаванне справы аб генацыдзе?

– Адна з мэт расследавання крымінальнай справы – гэтае прызнанне генацыду на міжнародным узроўні. Растлумачу. Генацыд можа быць прызнаны згодна з міжнароднымі прававымі рашэннямі, нацыянальнымі судамі, міжнародным судом.

У Расіі ўжо рэалізуецца практыка судовага прызнання фактаў генацыду ў канкрэтных абласцях – напрыклад, абласным судом прызнана генацыдам блакада Ленінграда. У Расіі Следчы камітэт расследуе генацыд. Мы ў Беларусі пайшлі крыху па іншым шляху – у нас быў прыняты закон аб генацыдзе, у якім сказана, што генацыд быў. Адначасова органамі пракуратуры Рэспублікі Беларусь расследаванне крымінальнай справы таксама працягваецца.

Адзначу, калі пачалі расследаваць справу, то адкрыта сказалі, хто спаліў Хатынь – украінскі 118-ы карны батальён. Мы пачалі адкрыта казаць пра калабарацыю. Мы пацвердзілі, у тым ліку архіўнымі дакументамі, удзел у карных аперацыях на тэрыторыі Беларусі ўкраінцаў, палякаў, літоўцаў, латышоў, эстонцаў і румынаў.

Дарэчы, з Расіі мы атрымалі архіўныя даныя аб удзеле чэшскіх і венгерскіх калабарацыяністаў у карных аперацыях на тэрыторыі Гомельскай вобласці.

У сваю чаргу ў Следчым камітэце Расійскай Федэрацыі Sputnik заявілі, што сёння прававая ацэнка злачынстваў супраць чалавецтва набывае асаблівае і прынцыповае значэнне.

"Гэта дасць магчымасць у поўнай меры рэалізаваць прынцып непазбежнасці пакарання, а таксама выключыць двухсэнсоўную трактоўку гістарычных фактаў", - падкрэслілі ў расійскім СК.

Там назвалі сімвалічным, што Дзярждума Расіі менавіта 22 сакавіка 2023 года, у дзень 80-годдзя страшнай трагедыі беларускай Хатыні, прыняла заяву аб прызнанні генацыду народаў СССР Германіяй падчас ВАВ.

Там падкрэслілі, што зараз, больш чым праз 80 гадоў пасля заканчэння вайны, паслядоўнікі нацыстаў і іх памагатых цынічна прадпрымаюць спробы сфарміраваць ілжывае ўяўленне аб самым жорсткім ваенным канфлікце ў найноўшай гісторыі чалавецтва.

Яны ігнаруюць абавязацельствы па ажыццяўленні кампенсацыйных выплат жыхарам блакаднага Ленінграда, дэманціруюць помнікі воінам-вызваліцелям і агучваюць з трыбун галаслоўныя сцвярджэнні, якія супярэчаць рэчаіснасці, аб ролі Савецкага Саюза ў гэтай кровапралітнай барацьбе, адзначылі ў СК.