Наталля Барысаўна лічыць, што Гагарына – гэта не прафесія, не пасада і не званне, гэта – вялікая адказнасць. І калі яе пытаюцца, як гэта быць сваячкай першага ў свеце касманаўта, адказвае: "Няпроста, сапраўды, трэба адпавядаць гэтаму прозвішчу".
Наталлі Гагарынай было шэсць гадоў, калі дзядзька Юра разбіўся падчас навучальна-трэніровачнага палёту, але яна выразна памятае іх апошнюю сустрэчу. Ён стаяў, прыхінуўшыся да дзвярнога праёму, слухаючы любімую песню ў выкананні сваякоў "Я люблю тебя, жизнь", і не жадаў з’яжджаць, нібы прадчуваючы бяду.
Доўгі час Наталля Барысаўна захоўвала маўчанне, аднак пасля таго, як пачала працаваць куратарам міжнародных выставачных праектаў, прысвечаных чалавеку-легендзе, публічнасць стала часткай прафесіі. У Беларусі і Расіі ёю арганізаваны не адзін сумесны праект, дзе па фатаграфіях і архіўных дакументах прасочваецца жыццёвы шлях Юрыя Аляксеевіча.
У Гомель пляменніца Гагарына прыехала на свой творчы вечар. Гэта сустрэча – унікальная магчымасць напрамую задаць пытанні і ўдакладніць падрабязнасці першага палёту ў космас у чалавека, які трапятліва захоўвае ў памяці ўспаміны аб вядомым на ўвесь свет сваяку.
Што адбывалася на этапе адбору касманаўтаў і як легендарны дзядзька Юра выратаваў падчас вайны яе бацьку? Успаміны аб першым чалавеку ў космасе запісала карэспандэнт Sputnik Таццяна Федарэнка.
Галоўнае заданне – вярнуцца жывым
Абыходзячы стэлажы з рэдкімі і эксклюзіўнымі кнігамі з асабістай бібліятэкі князёў Паскевічаў, атрымоўваецца пагутарыць з жанчынай у строгім дзелавым касцюме сіняга колеру. Пра такіх звычайна кажуць: "адчуваецца парода". У пляменніцы Гагарына яна сапраўды ёсць, яе немагчыма стварыць штучна – прыгажосць, інтэлігентнасць і нават фірменная ўсмешка, як у дзядзькі Юры.
Увагу Наталлі Барысаўны прыцягваюць унікальныя кнігі з асабістай калекцыі Напалеона, іх яна можа прачытаць у арыгінале з выдатным вымаўленнем французскага – гады вучобы ў мінскім лінгвістычным універсітэце не прайшлі дарма. З яе слоў, знакаміты сваяк таксама любіў чытаць, вучыцца, займацца спортам і ездзіць на паляванне.
"Кніжны збор Паскевічаў быў адным з самых вялікіх у Расійскай імперыі і налічваў больш за 20 тысяч тамоў, якія захоўваліся ў Гомелі. У нашы дні засталося крыху больш за 6 тысяч", - расказвае экскурсавод.
Самае ранняе выданне ў калекцыі музея рэдкай кнігі ў Гомельскай абласной універсальнай бібліятэцы імя Леніна – зборнік канцон (песень) Франчэска Петраркі з каментарыямі А. Велутэла, выдадзеная ў Венецыі ў 1547 годзе. А яшчэ тут захоўваецца самая маленькая кніга ў Беларусі "Цуд з цудаў". Яе пляменніца Гагарына адшукала сярод мініяцюр не адразу.
Далей ідзем у мемарыяльную залу народнага пісьменніка Беларусі Андрэя Макаёнка, з ім мая субяседница знаёма асабіста і нават стаіць побач з бабуляй Ганнай Цімафееўнай (мамай Юрыя Гагарына) і народным пісьменнікам Іванам Шамякіным на фота 1978 года.
Наталля Гагарына з бабуляй Ганнай Цімафееўнай і пісьменнікамі Іванам Шамякіным і Андрэем Макаенкам
© Sputnik / Татьяна Федоренко
Знакамітыя пісьменнікі часта бывалі ў гасцях у Ганны Цімафееўны. Калекцыя маляўнічых тэатральных афіш, тэлеграмы, лісты, фатаграфіі – маўклівых сведкаў таленту народных пісьменнікаў так шмат, што ўсё і за дзень не разгледзець.
Народныя пісьменнікі Беларусі Іван Шамякін і Андрэй Макаёнак у гасцях у Ганны Цімафееўны (маці Юрыя Гагарына)
© Sputnik / Татьяна Федоренко
"Я ўпершыню ў Гомелі. Большую частку жыцця пражыла ў Мінску. Скончыўшы школу ў горадзе Гагарыне, я прыехала ў Беларусь вучыцца яшчэ пры Савецкім Саюзе, тады гэта вялізная была краіна, мы жылі ў адной вялікай сям’і. Пасля заканчэння лінгвістычнага ўніверсітэта жыла і працавала ў сталіцы больш за сорак гадоў, а паўтара года таму прыняла рашэнне паехаць у Гагарын, дзе прайшло маё дзяцінства, дзе я хадзіла ў школу, дзе ўжо пахаваны мае самыя блізкія і дарагія людзі", - распавядае па шляху ў залу, дзе ў чаканні сустрэчы сабраліся шматлікія гледачы, Наталля Барысаўна.
Свой аповед аб легендарным сваяку яна пачынае з таго, наколькі гэтая місія была адказнай і якія нечалавечыя выпрабаванні пераносілі прэтэндэнты на першы палёт у космас.
"Гагарын разумеў, што не можа падвесці людзей, якія рыхтавалі гэты палёт. 129 прадпрыемстваў і 36 заводаў працавалі над стварэннем ракетнай тэхнікі па ўсім Савецкім Саюзе. Таму ён ніколі не прыпісваў гэтую славу сабе. Намеснік канструктара Сяргея Каралёва Барыс Чарток казаў, што калі адбыўся палёт нікому невядомага тады маёра Гагарына, усе раптам адчулі сябе датычнымі да нейкай абсалютнай выключнай падзеі для ўсяго чалавецтва. Па важнасці яго можна было параўнаць толькі з перамогай савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Тады ж канкурэнцыя была паміж дзвюма звышдзяржавамі ЗША і Савецкім Саюзам. І хто будзе першым – было вельмі важна", - адзначае Наталля Гагарына.
Сваячка знакамітага на ўвесь свет касманаўта ўспамінае, што ў дзядзькі Юры было добрае пачуццё гумару, а адзін з любімых выразаў: "Няма масла – намазвай маргарын" характарызавала яго як чалавека амбіцыйнага, які выразна ішоў да сваёй мэты і не баяўся цяжкасцей.
Калі ў 1959 годзе па загадзе Міністэрства абароны ў Савецкім Саюзе былі створаны групы для адбору выпрабавальнікаў новай тэхнікі – менавіта так афіцыйна называлі будучых касманаўтаў, ніхто не ведаў, што там у космасе, як павядзе сябе чалавечы арганізм, таму па ўсёй краіне вайскоўцы і медыкі адбіралі патэнцыяльна здольных людзей для важнай для ўсяго чалавецтва праграмы.
"Вучоныя думалі, а каго ж можна для такіх выпрабаванняў браць, якая сфера дзейнасці ў чалавека павінна быць? Планавалі адбіраць з танкістаў, падводнікаў, але спыніліся ў выніку на лётчыках-знішчальніках, таму што яны лятаюць у стратасферу, хуткасці шалёныя, трэба прымаць вокамгненна рашэнні, таму і адправіліся ў авіяпалкі. Галоўная задача была ў першага касманаўта – вярнуцца жывым", - дзеліцца падрабязнасцямі адбору сваячка Гагарына.
Ён заўсёды хацеў лятаць, у яго мара такая была
Мара стаць лётчыкам у Юрыя Гагарына была з дзяцінства. Па ўспамінах Наталлі Барысаўны, падчас вайны ён упершыню ўбачыў ваеннага лётчыка, збітага фашыстамі.
Самалёт чырвонаармейца прызямліўся недалёка ад дома, дзе жылі Гагарыны ў сяле Клушына. Яго тады моцна ўразіла, наколькі адважным і згуртаваным было воінскае брацтва.
"Мама Юрыя Гагарына Ганна Цімафееўна ўспамінала, як маленькі Юра прыбег дадому і захлёбваючыся распавядаў: "Мама, ты ведаеш, а вось ён падняў сваю лётную куртку і я ўбачыў у яго ордэны. Я таксама буду лётчыкам". Маці адказала: "Добра, Юра, добра", - падзялілася сямейнымі ўспамінамі Наталля Гагарына.
Савецкі касманаўт Юрый Гагарын
© Sputnik / Татьяна Федоренко
Дарэчы, калі б не дзядзька Юра, пляменніцы Наталлі магло б і не быць. У 1941 годзе 5-гадовага Барыса (бацьку субяседніцы) фашыст Альберт падвесіў за шалік на дрэва і хлопчык пачаў задыхацца. Па ўспамінах сваякоў Гагарына, Юру тады было сем гадоў, ён "куляй" пабег за маці, якая паспела выратаваць свайго сына і брата будучага легендарнага касманаўта.
Дом, у якім падчас вайны жылі Гагарыны, галава сям’і Аляксей Іванавіч па бярвенцы перавёз у Гжацк, пазней перайменаваны ў Гагарын. Сёння ў ім знаходзіцца музей. А пасля першага палёту ў космас Юрыя Аляксеевіча, для бацькоў героя за некалькі месяцаў пабудавалі хату праз дарогу, у ім сваё дзяцінства і правяла Наталля Барысаўна. Паводле яе слоў, з бабуляй Ганнай Цімафееўнай у яе былі вельмі цёплыя адносіны.
На разважанні давалі 10 хвілін
Для першага палёту ў космас з усяго Савецкага Саюза адбор праводзіўся з 3 456 чалавек. Наталля Барысаўна не лічыць гэта шанцаваннем ці выпадковасцю, за палётам стаялі гады ўпартай вучобы дзядзькі Юры, знясільваючыя трэніроўкі і бязмежная любоў да выбранай прафесіі.
Па словах пляменніцы Гагарына, прэтэндэнтам не казалі нават на якой тэхніцы яны паляцяць, папярэджвалі толькі, што будзе вельмі складаны медыцынскі адбор і ёсць рызыка не вярнуцца ў прафесію і ўвогуле на зямлю.
На разважанне давалася 10 хвілін, хто згаджаўся, той праходзіў далей і ўдзельнічаў у медыцынскіх даследаваннях, якія праводзіліся ў маскоўскім ваенным шпіталі, пабудаваным спецыяльна пад лётную праграму.
Юрый Гагарын на прыёме ў акуліста ў ваенным шпіталі
© Sputnik / Татьяна Федоренко
"Толькі ў шпіталі Гагарын зразумеў усю сур’ёзнасць таго, што адбываецца. Першым яго абследаваў акуліст. Юрый Аляксеевіч потым пісаў у сваіх успамінах: "Я адразу зразумеў, што гэта такое, таму што акуліст шукаў у мяне некалькі дзён схаваную касавокасць, на жаль не знайшоў, ці да шчасця". А потым у першую чаргу правяралі іх сэрцы і лёгкія: выстуквалі, як азбуку Морзе, на грудной клетцы лекары. Усім медыкі казалі – рыхтуйцеся да выбракоўвання. Па медыцынскіх паказаннях з 10 чалавек праходзіў адзін. А затым дзядзька вярнуўся ў сваю вайсковую частку, дзе, як ён піша, пацягнуліся доўгія дні чаканняў – будзе выклік ці не", - успамінае Наталля Гагарына.
У выніку выклік дзядзька Юра атрымаў. Яго і яшчэ шэсць чалавек трэніравалі да першага палёту ў космас. Па словах субяседніцы, усе праходзілі выпрабаванні практычна аднолькава, а ў Цітова былі адзнакі нават лепш, чым у Гагарына.
"Але, відаць, былі яшчэ нейкія паказчыкі, па якіх выбіралі першага касманаўта. І, вядома ж, канструктары, інжынеры, тэхнікі, медыкі ўдзялялі пільную ўвагу псіхалагічнаму стану, стрэсаўстойлівасці", - тлумачыць сваячка касманаўта.
Унікальныя фотадакументы з асабістага архіва астранома Уладзіміра Ларыёнава
© Sputnik / Татьяна Федоренко
Жыццё Гагарына, з яе слоў, падзялілася на да палёту, сам палёт і жыццё пасля яго. І як Гагарын сам успамінае, зямныя перагрузкі апынуліся цяжэйшыя за касмічныя. За першы год пасля палёту ён наведаў 17 краін.
"Каласальныя нагрузкі пераносіў Юрый Аляксеевіч ужо на зямлі, ён жа быў выбраны дэпутатам Вярхоўнага савета СССР, узначальваў многія таварыствы дружбы, вёў дыпламатычную працу, па патрабаванні Каралёва паступіў у ваенна-паветраную акадэмію Жукоўскага, якую скончыў з адзнакай", - успамінае пляменніца Гагарына.
Першы палёт у космас знакамітага сваяка яна лічыць сапраўдным подзвігам, права на які дзядзька заслужыў сваёй стараннай вучобай, рызыкамі, самаадданасцю і адданасцю той справе, якой быў верны да самага канца.
>>> Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"