Больш за 90 гадоў таму ў Бярозе польскія ўлады стварылі адзін з самых жорсткіх канцлагераў у гісторыі. Яго размясцілі ў казармах рускай імператарскай арміі, якія будавалі з чырвонай манастырскай цэглы.
Цяпер у іх размяшчаецца галерэя мастацтваў, гандлёвы цэнтр, а таксама экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская". Да гэтага часу іх называюць "чырвонымі казармамі".
Музей "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Старшы навуковы супрацоўнік Бярозаўскага гісторыка-краязнаўчага музея Галіна Краўчук правяла па залах экспазіцыі карэспандэнта Sputnik Тамару Бяляеву і расказала пра гісторыю стварэння канцлагера.
Гісторыя стварэння канцлагера
Вопытны музейны супрацоўнік, якая правяла сотні экскурсій і для школьнікаў, і для дыпламатаў, і для кіраўнікоў парламента, пачала сваё апавяданне з гістарычных падзей, якія папярэднічалі стварэнню канцлагера.
"У сакавіку 1921 года быў падпісаны Рыжскі мірны дагавор (РСФСР, УССР і Польшча), па якой заходнія часткі беларускіх і ўкраінскіх зямель адышлі Польшчы. Гэтыя землі польскія ўлады разглядалі проста як сыравінныя прыдаткі", - распавядае Галіна Краўчук.
Паводле яе слоў, нагодай для стварэння канцлагера стаў тэракт, які ўчынілі 15 чэрвеня 1934 года ў Варшаве актывісты ўкраінскага нацыяналістычнага руху. Падчас тэракта быў забіты міністар унутраных спраў Браніслаў Перацкі.
Старшы навуковы супрацоўнік Бярозаўскага гісторыка-краязнаўчага музея Галіна Краўчук
© Sputnik / Виктор Толочко
"Літаральна праз дзве гадзіны прэм’ер-міністр Польшчы Лявон Казлоўскі дакладваў Юзэфу Пілсудскаму ідэю аб стварэнні гэтых лагераў. 17 чэрвеня быў падпісаны дэкрэт аб стварэнні гэтага лагера", - дадае экскурсавод.
Першым пунктам гэтага дэкрэта быў артыкул аб прызначэнні лагера – для асоб, якія ўяўляюць небяспеку польскай дзяржаве. Гэта камуністы з Заходняй Беларусі, прадстаўнікі ўкраінскіх нацыяналістычных арганізацый.
Зламаць волю
"У канцлагеры Бяроза-Картузская не было ні газавых камер, ні крэматорыя. Польскія ўлады ставілі за мэту не фізічнае знішчэнне нязгодных. Лагер у першую чаргу быў створаны для таго, каб людзей прыгнятаць маральна. Для гэтага былі створаны ўсе ўмовы і прадумана ўсё да дробязей – ад першага кроку вязня, паліцэйскага калідора, каранцінных камер, неймавернай фізічнай муштры да карцэра. Усё было зроблена для таго, каб чалавек не думаў аб барацьбе", - распавяла субяседніца Sputnik.
Макет канцлагера "Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Чаму месцам для адкрыцця лагера была выбрана Бяроза, патлумачыла музейны супрацоўнік.
"Па-першае, гэта было ціхае непрамысловае мястэчка, пралетарыяту ў ім не было. А другая прычына – наяўнасць чыгункі, па якой і звозілі ўсіх вязняў. Іх давозілі да станцыі "Бяроза-Картузская", а потым шэсць кіламетраў яны ішлі пешшу або іх везлі на калёсах”, - распавяла Галіна Краўчук.
Макет канцлагера "Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Лагер размяшчаўся ў старых царскіх казармах, зараз у экспазіцыі музея адноўлены яго макет.
"Ён створаны, у асноўным, па ўспамінах былых вязняў лагера. Магчыма, у Польшчы і ёсць поўная схема гэтага лагера, але ў беларускіх архівах такіх дакументаў няма, таму яго аднаўлялі на аснове ўспамінаў вязняў", - расказала субяседніца агенцтва.
Калючы дрот і кулямёты
Паводле яе слоў, памер тэрыторыі лагера да гэтага часу застаецца невядомым.
"У адных крыніцах называецца лічба 100 гектараў, іншыя вязні называлі лічбу да 400 гектараў. Па перыметры тэрыторыя лагера была агароджана высокім драўляным плотам, па-над якім быў працягнуты калючы дрот. На кутах стаялі байніцы, на якіх заўсёды размяшчаўся паліцэйскі з пуляй з кулямётам. На плоце былі ліхтары, і ўначы тэрыторыя лагера добра і ярка асвятлялася", - тлумачыць музейны работнік.
Макет канцлагера "Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Перад казармамі была тэрыторыя, агароджы з калючым дротам, усярэдзіне яна была падзелена на секцыі, менавіта сюды заганялі вязняў і прымушалі выконваць розныя фізічныя практыкаванні. Таксама на тэрыторыі лагера былі карцэр, лазня і бетонная майстэрня.
"Залатыя правілы" канцлагера
Расказваючы пра ўмовы, якія былі ўведзены ў канцлагеры Бяроза-Картузская, Галіна Краўчук адзначыла неймаверна жорсткае стаўленне да вязняў.
"У лагеры было два так званыя "залатыя правілы": па-першае, усе вязні павінны былі ўсё рабіць хутка і бягом. А другое правіла – усё павінна было рабіцца моўчкі. Нават не проста за размову, а за варушэнне вуснамі, калі вязні перакінуліся позіркам адзін з адным, за гэта рушылі пакаранні", - падкрэсліла яна.
Экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Як толькі за вязнем зачыняліся лагерныя вароты, першая каманда, якую ён чуў – "бягом марш". Шлях ад варот да арыштанцкага блока вязні павінны былі зрабіць бягом. Яны беглі праз паліцэйскі калідор – з двух бакоў выстройваліся паліцэйскія з дубінкамі. Як успаміналі вязні, цяжэй за ўсё даводзілася таму чалавеку, хто не ўтрымаўся на нагах, тлумачыць яна.
Навічкоў змяшчалі ў каранцінную камеру лагера, дзе стаяў толькі стол. У гэтай камеры вязні маглі знаходзіцца тыдзень, а то і два. Іх прымушалі вывучаць статут лагера, будзілі ўначы для выканання фізічных практыкаванняў, а потым прызначалі па камерах.
Муштра і "дом смерці"
Захаваліся ўспаміны былых вязняў канцлагера аб тым, якія выпрабаванні ім прыйшлося прайсці.
"Раніца вязняў пачыналася з зачытвання двух спіскаў. Першы – гэта спісак работ, а другі – "карны", гэта значыць спісак пакаранняў", - адзначае музейны супрацоўнік.
Экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Паводле яе слоў, у лагеры было два карцэры – так званы "лёгкі", які знаходзіўся ў будынку арыштанскага блока. У гэты карцэр вязні нават імкнуліся трапіць, каб пазбегнуць муштры. Там хоць зрэзалі харчаванне, не дазвалялі сядзець на "сенніках", але тых, хто трапіў туды, не ганялі на працы.
"Палявы" карцэр, пад які былі прыстасаваны парахавыя скляпы, па словах Галіны Краўчук, быў страшным пакараннем, нават самі ахоўнікі канцлагера называлі яго "домам смерці".
"Гэты "палявы карцэр" можна было параўнаць з каменным мяшком, у якім не было ні цеплыні, ні святла. Туды саджалі на сем дзён. Увесь гэты час чалавек пераносіў холад, голад і губляўся ў часе. У карцэры давалі харчаванне спецыяльным чынам. Першы дзень – кружка вады і кавалачак хлеба, на другі дзень – палову лагернага рацыёну. На наступны дзень – зноў кружка вады з кавалкам хлеба. І так усе сем дзён", - расказвае супрацоўніца музея.
Экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Больш за тое, паводле яе слоў, каля карцэра службу заўсёды неслі паліцэйскія, якія праз дзве гадзіны змяняліся і ўвесь час стукалі ў дзверы, каб вязні не спалі.
"У карцэры было малюсенькае акно, у якое практычна не паступала святло, і людзі губляліся ў часе. Сем дзён чалавек знаходзіўся ў апраметнай цемры, былі выпадкі, што людзі проста гублялі розум", - адзначае Галіна Краўчук.
"Крывавая дарожка"
Яна таксама расказала яшчэ аб адным пакаранні, якое прымянялі ў канцлагеры Бяроза-Картузская. Яго прыдумаў адзін з вязняў-крымінальнікаў, які дапамагаў наглядчыкам.
Вязні гэтае пакаранне звалі "крывавая дарожка", а паліцэйскія – "падарожжам да Сталіна". "Крывавая дарожка" у лагеры з’явілася, калі ў яго сталі дастаўляць крымінальнікаў. Першапачаткова ў лагеры сядзелі людзі па палітычных перакананнях – камуністы, аунаўцы, эндэкі. 1936-1937 гадах на сталай аснове сталі ў лагеры з’яўляцца крымінальнікі. Яны былі прамымі памагатымі паліцэйскіх.
"Крывавая дарожка"
© Sputnik / Виктор Толочко
Як успаміналі вязні лагера, некаторыя крымінальнікі-інструктары сваёй жорсткасцю пераўзыходзілі паліцэйскіх.
"Крывавая дарожка" ў канцлагеры з’явілася дзякуючы крымінальніку Тушчанку. Яна была выкладзена бітай цэглай, вязень павінен быў стаць на калені, падняць рукі ўверх і паўзці. У канцы дарожкі стаяў слуп, і вязень павінен быў падпаўзці да яго і "паскардзіцца" Сталіну", - распавяла Галіна Краўчук.
Кругі пекла
Паводле яе слоў, у канцлагеры для вязняў прызначаліся работы, якія прыніжалі іх чалавечую годнасць. Такая праца была на кампосце – людзі павінны былі рабіць яе рукамі. Памыцца-пераапрануцца не было ніякай магчымасці. Яшчэ адным пакараннем была чыстка прыбіральняў рукамі, распавяла субяседніца агенцтва.
"Фізічны боль цяжка трываць, але маральную знявагу вытрымаць яшчэ цяжэй", - падкрэсліла Галіна Краўчук.
Вязні канцлагера Бяроза-Картузская. Злева – Сцяпан Труцько
© Sputnik / Виктор Толочко
Пра тое, які маральны націск быў на вязнях канцлагера, можна даведацца з захаваных успамінаў. Сярод фатаграфій ёсць і фота Сцяпана Аляксеевіча Труцько, ураджэнца Бярозы, які год адбыў там.
"У сваіх успамінах ён піша, што, адседзеўшы некаторы час у лагеры, даведаўшыся, што такое карцэр, ён быў выкліканы на "даверную гутарку". На такіх "гутарках" вязням прапаноўвалася падпісаць "дэкларацыю лаяльнасці" – адрачэнне ад камуністычнай партыі і абавязацельства лаяльна ставіцца да польскай дзяржавы. Калі чалавек адмаўляўся падпісаць, то павінен быў ізноў праходзіць праз кругі пекла", - расказвае Галіна Краўчук.
Яшчэ адным пакараннем для вязняў, паводле яе слоў, было брыццё нагала. Галілі вязняў крымінальнікі, тупой брытвай, а галаву палівалі нейкай вадкасцю, якую нельга было змыць.
Каменданты канцлагера
Пра тое, што з сябе ўяўляў лягер, можна было меркаваць па выказваннях тых людзей, ад волі якіх залежалі лёсы арыштаваных.
"Першы камендант лагера Баляслаў Гефнер казаў наступнае: "З нашага лагера ёсць толькі два шляхі выхаду – на ўласнае пахаванне і ў дом вар’ятаў. Другі камендант лагера Юзаф Камаля-Курганскі казаў так: "Чым больш тут людзей здохне, тым вальней будзе жыць у маёй Польшчы", - распавяла Галіна Краўчук.
З экспазіцыі "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Працу лагера курыраваў польскі ваявода Костак-Бернадскі. Гэты "двудушны Янус" добра ведаў літаратуру, сам пісаў і ў той жа час прыдумваў ласкавыя назвы відам муштры, якім падвяргаліся вязні лагера, распавяла музейны супрацоўнік.
Два адкрытыя пытанні
Па словах Галіны Краўчук, да гэтага часу адкрытым застанецца пытанне, колькі вязняў прайшло праз лагер Бяроза-Картузская.
"Умяшчальнасць лагера была 700-900 чалавек. І да жніўня 1939 года праз лагер прайшло каля 3 тысяч чалавек. Але затым у яго сталі прывозіць людзей масава. І калі раней на кожнага вязня заводзіліся асабістыя справы, і каля 3 тысяч спраў захоўваецца ў фондах Брэсцкага абласнога архіва, то потым людзей сталі прымаць проста па спіску", - тлумачыць субяседніца агенцтва.
Экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Па яе словах, менавіта за жнівень-верасень 1939 года праз лагер прайшло да 7 тысяч чалавек. Такім чынам, з 1934 да 1939 года гэтая лічба склала да 10 тысяч чалавек.
Адкрытым застаецца і пытанне аб тым, колькі вязняў лагера загінула.
Экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
"Лічыцца, што загінула 13 чалавек і адзін чалавек скончыў жыццё самагубствам. Але трэба ўлічваць наступны момант. Калі вязні былі даведзены да крайнасці, іх адпраўлялі ў кобрынскую бальніцу. А адтуль, паводле формулы Гефнера, людзі або выходзілі інвалідамі, або іх выносілі на пагост", - адзначыла музейны работнік.
Яна таксама паведаміла, што, паводле ўспамінаў вязняў, ад дызентэрыі і тыфу ў лагеры памірала кожны дзень ад 10 да 15 чалавек.
"Калі лагер спыніў сваё існаванне, і вязні пакідалі лагер, то знайшлі целы. У кагосьці была раструшчана галава, у кагосьці былі кулявыя раненні. Так што загінула ў гэтым лагеры нашмат больш, чым 13 чалавек", - адзначыла Галіна Краўчук.
"Дапоўненая рэальнасць"
Тэма арганізаванага польскімі ўладамі канцэнтрацыйнага лагера Бяроза-Картузская ў экспазіцыі Бярозаўскага краязнаўчага музея прысутнічае ўжо амаль 60 гадоў.
"З 1965 года мы заўсёды гаворым пра канцлагер Бяроза-Картузская. І ў фондах нашага музея ёсць 75 асабістых спраў зняволеных. У кагосьці – аб’ёмныя справы, успаміны, у кагосьці – толькі анкета, ёсць справы, якія складаюцца толькі з фатаграфіі. І ўвесь гэты матэрыял быў сабраны, калі фарміраваўся музей", - распавяла субяседніца агенцтва.
Будынак, у якім знаходзіцца экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская"
© Sputnik / Виктор Толочко
Цяпер, паводле яе слоў, з’явілася ўнікальная магчымасць адкрыць экспазіцыю менавіта ў тым будынку, дзе ўтрымлівалі вязняў – гэта так званы "арыштанцкі блок".
Экспазіцыя аб канцлагеры размяшчаецца ў трох залах. Першая зала экспазіцыйная. Ён прысвечаны гісторыі лагера, другая зала – рэканструкцыя камеры і трэцяя – гэта рэканструкцыя карцэра.
Акуляры дапоўненай рэальнасці
© Sputnik / Виктор Толочко
У экспазіцыі ёсць яшчэ і віртуальная экскурсія, так званая дапоўненая рэальнасць. Наведвальнікам даюць VR-акуляры, каб яны маглі ўбачыць адноўленую абстаноўку канцлагера, у тым ліку і апынуцца на шасціметровай вышцы, на якой знаходзіліся ахоўнікі. Вышка, на якой віртуальна знаходзіцца наведвальнік музея, размяшчаецца каля адміністрацыйнага блока.
Пры дапамозе VR-акуляраў можна агледзець усю тэрыторыю канцлагера. Прама пад вышкай знаходзіцца "крывавая дарожка", а таксама тая частка тэрыторыі канцлагера, дзе вязняў прымушалі займацца нясцерпнымі фізічнымі практыкаваннямі.
Яшчэ адна лакацыя віртуальнай экскурсіі – ужо на зямлі, каля палявога карцэра, які нават самі ахоўнікі лагера называлі "домам смерці". За карцэрам відаць драўляны будынак – гэта лазня, а за калючым дротам яшчэ адзін будынак – гэта майстэрні, дзе працавалі вязні.
Лагерная плітка
Побач з "чырвонымі казармамі" знаходзіцца белы помнік ахвярам і вязням канцлагера, да якога вядзе доўгая дарожка з пліткі шасцівугольнай формы.
Дарожка, якая вядзе да помніка
© Sputnik / Виктор Толочко
Гэтую плітку рабілі вязні канцлагера. Яе захавалі работнікі мясцовай ЖКГ, калі выконвалі добраўпарадкаванне тэрыторыі, і перадалі музею.
Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"