Польшча пачала змагацца з украінскімі нацыяналістамі раней, чым СССР
© Sputnik
Падпісацца
Эксклюзіў
Больш за 90 гадоў таму польскія ўлады стварылі адзін з самых жудасных канцлагераў ХХ стагоддзя, першымі зняволенымі сталі Васіль Бандэра, Раман Шухевіч і іншыя ўдзельнікі ўкраінскіх нацыяналістычных рухаў. Ён размяшчаўся ў мястэчку Бяроза-Картузская.
Гэты канцэнтрацыйны лагер не такі вядомы, як нацысцкія канцлагеры Асвенцым, Дахау і Бухенвальд. Але за амаль пяць гадоў існавання з 1934 па 1939 гады праз яго прайшлі, падвергшыся катаванням, тысячы палонных з Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і цэнтральнай часткі Польшчы – камуністаў, чырвонаармейцаў.
Менавіта пра гэты перыяд у гісторыі Бяроза-Картузскага канцлагера гісторыкі пішуць часцей за ўсё. Але ў пэўнай ступені замоўчваецца тое, што праз гэты лагер у свой час прайшлі асноўныя ідэолагі і заснавальнікі ўкраінскага нацыяналістычнага руху.
Гэтая частка гісторыі не менш важная і дапамагае зразумець сучасныя падзеі, у тым ліку і гістарычныя баталіі, якія апошнім часам разгарнуліся паміж дзвюма суседнімі з Беларуссю краінамі – Польшчай і Украінай.
Унікальныя дакументы, якім больш за 90 гадоў, паказала карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай вядучы архівіст аддзела выкарыстання і публікацыі дакументаў Брэсцкага абласнога архіва Вераніка Крышчанка.
Вядучы архівіст аддзела выкарыстання і публікацыі дакументаў Брэсцкага абласнога архіва Вераніка Крышчанка
© Sputnik / Виктор Толочко
Фонд дакументаў аб зняволеных Бяроза-Картузскага лагера захоўваецца ў Брэсцкім абласным дзяржаўным архіве, ніводная з папак ніколі не была засакрэчана.
"Канцэнтрацыйны лагер у мястэчку Бяроза-Картузская быў створаны па распараджэнні прэзідэнта Польшчы ад 17 чэрвеня 1934 года для прымусовага зняволення і ізаляцыі так званых сацыяльна небяспечных элементаў", - распавядае архівіст.
Паводле яе слоў, у лагер па рашэнні адміністрацыйных органаў змяшчалі грамадзян, якія пагражалі палітычнаму рэжыму польскай дзяржавы, – без суда і следства.
У Дзяржаўным архіве Брэсцкай вобласці
© Sputnik / Виктор Толочко
"Гэта былі людзі, якія маюць дачыненне да дзейнасці рабоча-сялянскай партыі, члены Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, а таксама асобы, якіх падазравалі ў крымінальных злачынствах", - тлумачыць Крышчанка.
У архіве, у асобнай папцы дакументаў, у выключнай захаванасці знаходзіцца і акт за №50 аб стварэнні гэтага лагера, падпісаны польскім прэзідэнтам. Пад дакументам стаяць подпісы больш за дзесятак польскіх міністраў таго часу.
Акт аб стварэнні лагера
© Sputnik
Уліковыя справы зняволеных
Паводле слоў Веранікі Крышчанка, цяпер архіўны фонд "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" налічвае 2 912 адзінак захоўвання, з якіх 2 811 – гэта ўліковыя справы зняволеных.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
"На кожнага зняволенага заводзілася асабістая справа, у якой прапісвалася, па якім артыкуле ён абвінавачваецца і на які тэрмін ён змешчаны ў лагер", - распавяла архівіст.
Акрамя ўліковых спраў зняволеных, якія складаюць большую частку фонду, захавалася інфармацыя следчых органаў, судовыя пастановы, спіскі зняволеных рознага часу, а таксама спіскі служачых лагера, расказвае архівіст.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Пры гэтым яна адзначае, што назваць дакладна колькасць чалавек, якія прайшлі праз гэты лагер за пяць гадоў яго існавання, не ўяўляецца магчымым.
"Але, зыходзячы з архіўных дакументаў, мы можам казаць пра амаль 10 тысяч чалавек. Гэта людзі розных нацыянальнасцей – і беларусы, і рускія, і ўкраінцы, і палякі, і яўрэі, і нават літоўцы", - распавяла субяседніца Sputnik.
Справы ўкраінскіх нацыяналістаў
Вераніка Крышчанка расказала, што ў архівах фонду "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" у тым ліку захоўваюцца асабістыя справы зняволеных, удзельнікаў арганізацый украінскіх нацыяналістаў.
Праз канцэнтрацыйны лагер Другой Рэчы Паспалітай у Бярозе-Картузскай прайшло шмат вядомых дзеячаў украінскага нацыяналістычнага руху – брат Сцяпана Бандэры Васіль, Аляксандр Бусел, Расціслаў Беразюк-Валошын (будучы намеснік кіраўніка УПА*), Аляксандр Гасін (начальнік штаба УПА*), заснавальнік УПА* Раман Шухевіч, а таксама тэарэтык украінскага нацыяналізму Дзмітрый Данцоў
© Sputnik
Яна паказала некалькі папак спраў украінскіх нацыяналістаў – Рамана Шухевіча і Аляксандра Бусела. Усе дакументы захаваліся ў ідэальным стане, нават не выцвілі чарнілы, якімі пісалі супрацоўнікі лагера. Адзінае, у справе Рамана Шухевіча няма яго фатаграфій.
Затое можна ўбачыць аўтограф яго бацькі, суддзі Іосіфа Шухевіча, які ў запісцы на імя начальніка лагера просіць перадаць для сына прадукты харчавання.
Аўтограф Іосіфа Шухевіча
© Sputnik / Тамара Беляева
"Найшаноўнейша прашу аб дазволе на перасылку прадуктаў харчавання ў паштовых пакетах для майго сына Рамана Шухевіча, які знаходзіцца цяпер у лагеры ў Бярозе Картузскай", - піша Шухевіч-старэйшы.
Акрамя стандартных даных, у арыштнай справе Шухевіча захаваўся ліст з пастановай каменданта лагера да львоўскага ваяводы аб пераводзе Шухевіча ў Львоў для суда над ім
© Sputnik
Тут нялішне будзе дадаць, што першы камендант лагера ў Бярозе-Картузскай Баляслаў Грэфнер, які прайшоў стажыроўку ў адным з першых лагераў Трэцяга рэйха, заўсёды казаў: "З нашага лагера можна выйсці або на ўласнае пахаванне, або ў дом вар’ятаў".
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Гартаючы справы ўкраінскіх нацыяналістаў, архівіст тлумачыць, што "ва ўсіх у іх галоўнае пытанне абвінавачання – гэта прыналежнасць да АУН* (арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў)" – менавіта так польскія ўлады паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі змагаліся з украінскім нацыяналізмам.
Архівы чакаюць гісторыкаў
Нягледзячы на тое, што архіўны фонд "Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер" ніколі не быў засакрэчаны, асаблівай цікавасці з боку ні польскіх, ні ўкраінскіх гісторыкаў ён не выклікае.
"На сённяшні дзень, на жаль, матэрыялы фонду не карыстаюцца папулярнасцю ў гісторыкаў і наведвальнікаў чытальнай залы архіва", - расказвае архівіст.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Пры гэтым яна адзначае, што быў адзін беларус, які вывучаў фонд "Бяроза-Картузскага канцэнтрацыйнага лагера" уздоўж і ўпоперак.
"Гэта Аляксандр Ільін. Ён, на жаль, ужо памёр. Ён вывучыў кожную асабістую справу з фонду. Напісаў мноства навуковых артыкулаў", - расказала архівіст.
Палякі зайздросцяць
Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці захоўвае больш за адзін мільён спраў, з іх 452 тысячы складаюць польскія дакументы.
"Грамадзяне, якія прыязджаюць з-за мяжы, у прыватнасці, з Польшчы, кажуць, што ў нас у архіве дакументы знаходзяцца ў лепшай захаванасці, чым у самой Польшчы", - распавяла субяседніца Sputnik.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
"Мы захоўваем гэтыя каштоўныя дакументы, з якіх можна пачарпнуць эксклюзіўную і ўнікальную інфармацыю", - адзначыла архівіст.
З чаго ўсё пачыналася
Пасля Першай сусветнай вайны амаль усе цэнтральна-еўрапейскія народы атрымалі незалежнасць. У тым ліку вярнула сабе незалежнасць і Польшча. А вось украінскія нацыяналісты, якія спрабавалі тады стварыць уласную дзяржаву, пацярпелі няўдачу.
Войскі польскай дзяржавы, якая толькі што з’явілася на палітычнай карце свету, вырашылі лёс заходне-ўкраінскай рэспублікі з цэнтрам у Львове, што праіснавала менш за год. Гэта стала неверагоднай крыўдай для нацыянальна думаючых украінцаў.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Украінскі нацыяналістычны рух узнік якраз на той тэрыторыі, якая знаходзілася пад кіраваннем Польшчы паміж дзвюма сусветнымі войнамі.
Менавіта тады ўкраінскі нацыяналізм набыў свае, як кажуць гісторыкі, вірулентныя і агрэсіўныя рысы. І менавіта тады сфарміраваліся ідэолагі ўкраінскага нацыяналізму, сярод якіх будучы кіраўнік УПА* (Украінская паўстанцкая армія*) Раман Шухевіч.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Гістарычныя факты гавораць аб тым, што ідэолагі ўкраінскага нацыяналізму пачыналі з супрацьстаяння палякам. Бо менавіта Шухевіч і Бандэра былі арганізатарамі аднаго з самых гучных у першай палове XX стагоддзя ў Еўропе тэрарыстычных актаў – забойства ў 1934 годзе польскага міністра ўнутраных спраў Браніслава Перацкага. Яго абвінавацілі ў тым, што ён дрэнна ставіўся да ўкраінцаў.
Лаяльнасць Трэцяга рэйха
У Заходняй Украіне не было вялікага захаплення ад таго, што яна знаходзіцца пад уладай Польшчы. Таму ў 1939 годзе многія жыхары рэгіёна з захапленнем сустракалі часткі Чырвонай Арміі, якія ўступілі на заходне-ўкраінскую тэрыторыю.
У той час, калі нацысцкая Германія ўвайшла ў Польшчу, на акупіраванай тэрыторыі ўжо пражывала дастаткова шмат украінскіх нацыяналістаў. І Трэцім рэйхам яны ўспрымаліся як прыязныя арганізацыі, якія спатрэбяцца, калі будзе развязана вайна з Савецкім Саюзам.
Дакументы з Дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці аб лагеры ў Бярозе-Картузскай
© Sputnik
Пад крылом Трэцяга рэйха прадстаўнікі ўкраінскіх нацрухаў адчулі сябе больш упэўнена. І ў польскім Кракаве ў 1940 годзе прайшоў з’езд АУН, на якім і было прынята прывітанне аб Украіне, героях і славе.
Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна і Чырвоная Армія пад напорам добра падрыхтаванай арміі Германіі пакінула Львоў, да з’яўлення там падраздзяленняў вермахта і СС першымі на заходнюю ўкраінскую тэрыторыю прыйшлі ўкраінскія нацыяналістычныя фарміраванні.
Потым адбудзецца шмат трагедый, у тым ліку і сумна вядомая Валынская разня, падчас якой УПА* у адплату за тое, як палякі кіравалі Украінай у перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі, учыніла польскаму насельніцтву сапраўдны тэрор.
Што сталася з Шухевічам?
Пасля прыгавору за тэракт у дачыненні да польскага міністра ўнутраных спраў у 1934 годзе, ён менш за тры гады адсядзеў у турме. Выйшаў і ў 1939 годзе паступіў у сакрэтную школу абвера, служыў ва ўзброеных падраздзяленнях Трэцяга рэйха, быў намеснікам камандзіра нямецкага падраздзялення дапаможнай паліцыі "Украінскі батальён".
З 1944 і да самай гібелі ў 1950 годзе быў галоўнакамандуючым Украінскай паўстанцкай арміі* (АУН - УПА*).
Аперацыя па ліквідацыі "Ваўка"
У 1947 годзе на кіраўніка УПА* Рамана Шухевіча савецкія спецслужбы завялі спецыяльную вышуковую справу. Гэта здарылася пасля таго, як байцы УПА* смяротна паранілі савецкага генерала Мікалая Ватуціна. Вышуковая справа атрымала назву "Бярлога". У ёй змяшчаліся матэрыялы аб забойствах на заходніх тэрыторыях Украіны тысяч мірных людзей. У гэтай вышуковай справе Шухевіч быў пазначаны як "Воўк". І справу "Ваўка" было даручана весці легендарнаму савецкаму контрразведчыку, спецыялісту па дыверсіях генерал-лейтэнанту НКУС Паўлу Судаплатаву.
Уліковая справа Рамана Шухевіча
© Sputnik / Тамара Беляева
Згодна з нядаўна рассакрэчанымі дакументамі ФСБ, савецкі лідар Іосіф Сталін прыняў рашэнне аб тым, што УПА* будзе ліквідаваць менавіта знешняя разведка. Яно было прынята пасля таго, як Масква атрымала ад сваіх агентаў з Лондана інфармацыю аб тым, што брытанскі прэм’ер Уінстан Чэрчыль аддаў распараджэнне службе знешнепалітычнай разведкі МІ-6 выкарыстоўваць украінскіх нацыяналістаў у маштабнай гібрыднай барацьбе супраць СССР.
Савецкія спецслужбы ўкаранілі ў падраздзяленні УПА* сваіх агентаў, якія і высветлілі "слабыя пункты" Шухевіча – рэлігійнасць і жанчыны. Шухевіч сваю бяспеку выбудаваў на аснове шасці жанчын-целаахоўнікаў, якія былі і палюбоўніцамі, і сувязнымі. Адна з іх была затрымана савецкімі спецслужбамі і выдала месца, дзе хаваўся Шухевіч. Пры затрыманні ён быў ліквідаваны.
*арганізацыя забаронена ў РФ
Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"
