Божыя кавалі ўпрыгожваюць неба зорамі: святкуем восеньскія Кузьмінкі
10:25 14.11.2018 (абноўлена: 15:37 14.04.2022)
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Падпісацца
Этнограф Ларыса Мятлеўская расказвае, каго на вёсцы называлі "кавалямі" і чаму ў сапраўдных кавалёў рукі па локаць у золаце.
Паводле народнага звычаю, на гэтым тыдні адзначаюць Кузьму і Дзям'яна, або Восеньскія Кузьмінкі.
Згодна з народнымі ўяўленнямі, Кузьма і Дзям'ян — божыя кавалі, якія здольныя не толькі ўпрыгожыць каванымі зоркамі неба, але і скаваць ледзяны ланцуг для зямлі. Казалі, што да Кузьмы зіма не здолее закаваць раку. Прысвятак Кузьма і Дзям'ян — свята кавалёў. Яго прынята святкаваць 14 лістапада.
Дзень каваля ў Строчыцах
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Кузьму і Дзям'яна нашы продкі лічылі апекунамі земляробаў, рамеснікаў і лекараў. Каб мець плён у справах, дастаткова прамовіць перад працай: "Кузьма-Дзям'ян, маці, дапамажыце мне працаваці!".
Каб стаць майстрам, зрабі штуку
Тое, што свята кавалёў унесена ў народны каляндар, сведчыць аб вялікай павазе да майстроў, якія займаліся коўкай металу. Некалі навучанне кавальскаму рамяству працягвалася ад 3 да 7 гадоў. Пасля гэтага вучні станавіліся чаляднікамі або падмайстрамі. Для атрымання статуса майстра трэба было выкаваць пэўны выраб або, як казалі, "зрабіць штуку".
На Беларусі кавальства вядома з жалезнага веку. Пашырылася ў ХІ-ХІІІ стагоддзях. З жалеза рабілі рэчы гаспадарчага прызначэння: сякеры, сярпы, долаты, нажы, нажніцы, цвікі, шпоры, крэсівы, замкі, ключы, спражкі, фібулы і іншыя рэчы.
Дзень каваля ў Строчыцах
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Кавальствам звычайна займаліся гарадскія рамеснікі. У ХVІ стагоддзі ўзніклі першыя кавальскія цэхі. Уставы цэхаў рэгламентавалі характар работы кавалёў: акоўванне транспартных сродкаў, падкоўванне коней, выраб сякер, крукоў, ланцугоў, шлемаў, рашотак, мастацкіх рэчаў.
Асаблівага росквіту кавальства дасягнула ў ХVІІ — ХVІІІ стагоддзях: у Віцебску, Полацку, Магілёве, Мінску, Вільні, Пінску, Гродне налічваліся дзясяткі кавалёў розных спецыяльнасцяў.
Каваль — волат, рукі ў золаце
Пераважная большасць гарадскіх майстроў працавала ў сферы манументальнага будаўніцтва. Яны выраблялі агароджы, балконы, лесвічныя парэнчы, алтарныя перагародкі, крыжы, флюгеры і іншае. У ХІХ стагоддзі з развіццём прамысловасці кавальства ў гарадах заняпала, перабраўшыся ў вёску. Там яно задавальняла гаспадарчыя патрэбы насельніцтва.
Дзень каваля ў Строчыцах
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Для кавальскіх работ будавалі асобнае памяшканне — кузню, у якой былі горн і неабходныя кавальскія інструменты.
Звычайна кузня стаяла на краю вёскі, пры дарозе. Адтуль даносіўся стук молата і перазвон жалеза. З глыбокай павагай адносіліся да каваля людзі, лічылі яго волатам, у якога рукі ў золаце.
Дзень каваля ў Строчыцах
© Sputnik / Альфрэд Мікус
Часта ў вёсках свайго каваля не было, і жыхары мусілі шукаць яго ў аддаленых вёсках або чакаць каваля-цыгана. Пра тое ў кнізе "Рэчыцкае Палессе" Часлава Пяткевіча чытаем: "Прыязджаў ён з сям'ёй, раскідваў на выгане шацёр, наладжваў сваю пераносную кузню і энергічна каваў, сумленна выконваючы ўсялякія замаўленні. Сталь самых лепшых гатункаў прывозіў заўсёды з сабой, а жалезам з вугалем забяспечвалі яго кліенты; не шкадавалі яму і ўсялякай ежы. Пасля выканання ўсіх замаўленняў гэтай вёскі рухаўся далей, шчодра надораны, пакідаючы пасля сябе толькі добры ўспамін, што ён захаваўся да сённяшняга дня, паколькі пра добрага каваля кажуць: каваль, бы начэ чысты цыган".
Прыказкі пра кавалёў
- Каваль куе, каваліха пяе.
- У каваля што стук, то грыўня.
- Калі на дварэ лёд, то кавалю мёд.
- Каваль куе, а жалеза пяе.
- Каваль — без сякеры, шавец — босы.
- Кузьма і Дзям'ян — два ліцвіны, прынеслі гаршчок бацвінні.
Як кавалі змея запраглі
У народных уяўленнях святыя Кузьма і Дзям'ян — простыя, працавітыя людзі, якія косяць сена, працуюць у кузні, дзе куюць сохі і плугі, якія пасля раздаюць людзям. Гэтыя святыя харчуюцца, як простыя людзі, і ядуць улюбёную народную страву — бацвінню. Акрамя працы яны змагаюцца са змяёй, якая знішчае чалавечы род. Пра тое амаль два стагоддзі таму ў Гомельскім павеце Магілёўскай губерніі беларускі і расійскі этнограф Еўдакім Раманаў запісаў паданне:
"Кузьма і Дзям'ян былі калісь кавалі. І была змяя калісь. Дак яна ўбірала людзей. І дабіраецца да іх ужо, знацца. "Што, брат, іздзелаем мы зялезную саху…" А далей, запрапанавалі яны той змяі пралізаць тры дзверы, за якімі хаваліся. Калі яна тое здолее зрабіць, то тады можа іх з'есці. Змяя ім паверыла і пралізала тыя дзверы, а "…яны тагды — цяпель! Ды за язык яе кляшчамі. Да адзін гвоздзе па галаве, а другі запрагае ў саху. Як запраглі яе, дак аралі яны на ёй лес, аралі яны луг, аралі яны поле, аралі ўсё і не давалі піць, пакуль не прыараліся к Няпру (Дняпру), яна як вырыла роў, як стала піць, — апраглася. А яны тагды і прыстанавіліся".
Кузьма-Дзям'ян — вясельны каваль
Кузьма і Дзя'ян таксама лічыліся апекунамі вяселля, заступнікамі шлюбу, сям'і і хатняга ачагу.
Усяго два тыдні засталося да Піліпавага посту, а гэта значыць, што сёлета надыходзіць канец вяселлям. Таму дзяўчаты, якія хацелі б пайсці замуж да Калядаў, павінны былі актыўна звяртацца пра тое ў маленнях да гэтых святых з просьбаю "скаваць свадзьбу крэпкую, даўгавечную, на векі неразлучную". Падчас вясельнага абраду хросная маці таксама звярталася да святых заступнікаў вяселля: "Кузьма-Дзям'ян, скуй нам вяселле да белай галавы, ды сівой барады!"
У народнай культуры слова каваль мае яшчэ адно значэнне. Падчас Радзіннага абраду кавалём іншасказальна называлі бацьку толькі што народжанага дзіцяці.
Чытайце таксама:
- Абярэгі нашых продкаў: як пужалі нячысцікаў агнём і жалезам
- Каваль куе, жалеза пяе: Дзень каваля адзначылі пад Мінскам
- Суп з крадзеных курэй і жаніх у сукенцы: як спраўлялі вяселле на Беларусі
