Невядомыя абаронцы Брэсцкай крэпасці: у баі - каўказцы
14:19 22.06.2021 (абноўлена: 15:44 28.06.2022)
© Sputnik / Виктор Толочко
Падпісацца
Пра гераічную абарону Брэсцкай крэпасці сказана і напісана шмат, тым не менш, хапае і недамоўленасцей. Адна з дыскусій, якая перыядычна разгараецца, - удзел каўказцаў у абароне Цытадэлі.
Некаторыя кажуць пра 200 абаронцаў-каўказцаў, іншыя - пра 400. Разабрацца ў гэтай няпростай арыфметыцы Sputnik дапамог дырэктар мемарыяльнага комплексу "Брэсцкая крэпасць-герой" Рыгор Бысюк.
Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны ў Брэсцкай крэпасці дыслакаваліся часці і падраздзяленні Заходняй Асобай ваеннай і Беларускай пагранічнай акруг. Колькі было ваенных, дакладна вызначыць практычна немагчыма: спісы асабовага складу воінскіх часцей не захаваліся. Галоўная крыніца інфармацыі - успаміны тых, хто выжыў і адрывістыя архіўныя дадзеныя, на падставе якіх устаноўлена: у чэрвені 1941 года ў крэпасці было каля дзевяці тысяч чалавек (з улікам грамадзянскага насельніцтва).
Задача - выйсці з крэпасці
"Частка асабістага складу была па-за крэпасці - у летніх лагерах, на вучэннях, на будаўніцтве 62-га Брэсцкага ўкрэпраёна. На выпадак пачатку вайны тыя, хто знаходзіўся ў крэпасці, павінны былі выйсці ў раёны засяроджання і заняць укрэпраён. Для таго, каб прыкрываць выхад падраздзяленняў з крэпасці, адводзіўся стралковы батальён, узмоцнены артдывізіёнам", - распавёў Бысюк.
Паводле яго словаў, 22 чэрвеня гарнізон крэпасці паспрабаваў вырвацца з акружэння. Да 9 гадзін раніцы гэта ўдалося зрабіць прыкладна палове колькаснага складу. У Цытадэлі засталіся каля 3,5-4 тысяч чалавек, у тым ліку сем'і многіх камандзіраў.
Шматнацыянальны склад
Паводле аналізу наяўных звестак, у падраздзяленнях Брэсцкага гарнізона ў 1941 годзе праходзілі службу прадстаўнікі каля 30 нацыянальнасцей і народнасцей СССР.
Былі там і прызыўнікі з закаўказскіх рэспублік:
- Азербайджан (устаноўлены імёны 9 чалавек, з іх 3 загінулі, іх імёны ўвекавечаны на мемарыяльных плітах);
- Арменія (вядомы імёны 18 чалавек, з іх 8 загінулі, іх імёны ўвекавечаны на мемарыяльных плітах);
- Грузія (вядомы імёны 9 чалавек, з іх 4 загінулі, іх імёны ўвекавечаны на мемарыяльных плітах).
Таксама ў абароне Брэсцкай крэпасці прымалі ўдзел прадстаўнікі народаў Паўночнага Каўказа, у тым ліку Чачэна-Інгушскай Аўтаномнай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.
"У картатэках мемарыяла ўлічаны 21 абаронца крэпасці, прызваны рознымі ваенкаматамі Чачэна-Інгушскай АССР: 10 чачэнцаў, 4 рускіх, 2 татарына, 2 яўрэя, 3 інгушы. Імёны 7 загінулых увекавечаны на мемарыяльных плітах", - адзначае дырэктар комплексу.
Увекавечыць памяць
Бысюк адзначыў, што ў пасляваенныя гады пісьменнікі і даследчыкі з розных рэгіёнаў СССР імкнуліся ўвекавечыць памяць аб сваіх земляках.
Гэтым, у прыватнасці, займаўся чачэнскі пісьменнік і драматург Халід Ашаеў. У кнізе "Брэст - арэшак агністы" ён прывёў 240 прозвішчаў мужчын, прызваных з ЧІАССР у часці і падраздзяленні Брэсцкага гарнізона. У 2004-м годзе яго сын Муса Ашаев выдаў кнігу "Слова пра паход Чачэна-Інгушскі" са спісам воінаў, прызваных з ЧІАССР, там значылася ўжо 275 прозвішчаў.
Па словах дырэктара мемарыяла, абодва аўтара ў названыя спісы ўключылі ўсіх прызыўнікоў з ЧІАССР, якіх яны лічылі служыўшымі ў Брэсцкай крэпасці на падставе звестак сваякоў і аднавяскоўцаў.
Пры рэцэнзаванні рукапісу кнігі "Брэст - арэшак агністы" супрацоўнікі мемарыяла звярталіся да выдаўцоў з рэкамендацыяй сабраць і прадставіць адпаведныя дакументы (успаміны, паказанні відавочцаў, звесткі ваенкаматаў), на падставе якіх можна зрабіць выснову аб удзеле ў абароне Брэсцкай крэпасці, горада ці гібелі ў ходзе баёў асоб, указаных у спісе. "Такія дакументы мы да гэтага часу не маем", - шкадуе Бысюк.
Звесткі з раённых ваенкаматаў ЧІАССР пра прызыў напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны страчаны, таму пацвердзіць дакументальна факт прызыву і накіравання для далейшага праходжання службы ў Брэсцкую крэпасць не ўяўляецца магчымым.
Устаноўлена, што агульная колькасць загінуўшых у Брэсцкай крэпасці ваеннаслужачых, якія па нацыянальнасці адносяцца да каўказскіх народаў, - 23 чалавекі. Сярод іх:
- Адыгейцы - 1,
- Азербайджанцы - 1,
- Армяне - 8,
- Балкарцы - 1,
- Грузіны - 4,
- Інгушы - 2,
- Карачаеўцы - 1,
- Кумыкі - 1,
- Чачэнцы - 4.
Як біліся каўказцы ў крэпасці
У 1957 годзе камандзір аддзялення 8-й стралковай роты 455-га стралковага палка малодшы сяржант Уладзімір Панамароў даслаў у музей ліст, дзе падзяліўся ўспамінамі аб удзеле ў абароне крэпасці.
"Цяжка прыгадаць прозвішчы маіх герояў - узбекаў, аварцев, чачэнцаў - кулямётчыкаў, якія суткамі ляжалі ля кулямётаў. Яны ведалі, куды страляць, дзе агнявыя кропкі ворага, і баяліся, што іх змена дрэнна адаб'ецца на баявых аперацыях... У начныя "паляванні" часцей за ўсё браў Алі Аліевіча Джукаева (звестак пра лёс няма - Sputnik). Нож чачэнца... і мая нямецкая размова давалі нам шмат поспеху..." - дзеліцца ўспамінамі Панамарова са Sputnik Бысюк.
Таксама дырэктар мемарыяла прадаставіў ўспаміны радавога 455-га стралковага палка Алі Гайтукаева, які быў снайперам-назіральнікам, але больш займаўся працай пісара пры роце. Гайтукаеў адзначаў, што з пачаткам вайны наўкол дзеялася неразбярыха: "адны кідаліся ў падвалы, іншыя проста бегалі па двары".
Пазней Гайтукаеў наткнуўся на лейтэнанта і паведаміў яму аб тым, што ў казарме засталіся дакументы роты.
"Ён тут жа загадаў мне, каб я неадкладна вярнуўся і ўзяў іх. Я вярнуўся і забраў папку з дакументамі. Наш камандзір жыў у горадзе, таму камандаванне бралі на сябе сяржанты і нават салдаты. Калі я выбег з казармы з дакументамі да брамы, то адтуль салдаты адыходзілі назад ад варот, кажучы, што каля брамы нямецкі танк", - гаворыцца ва ўспамінах.
Пасля адзін салдат скамандаваў скаціць бярвёны, якія ляжалі ў крэпасці штабелямі, у роў з вадой. Па іх байцы і выбраліся з крэпасці.
"У Брэсце мы дасталі боепрыпасы і пачалі абарону горада, але сіла праціўніка была магутная, і мы не маглі ўтрымаць лінію фронту, з боем адыходзілі ў такім парадку: Жабінка, Кобрын, Картуз, Бяроза, Слуцк, Бабруйск, Магілёў, Орша. З выбраўшыхся са мной з крэпасці з нашай роты не было нікога. Выйшаў з крэпасці ў той жа дзень", - адзначыў Гайтукаеў.
Каго можна лічыць удзельнікамі абароны Брэсцкай крэпасці
Гэтае пытанне выносілася на пасяджэнне вучонага савета мемарыяльнага комплексу 15 ліпеня 1975 года. Па яго выніках прынята рашэнне лічыць удзельнікам абароны Брэсцкай крэпасці:
- усіх ваеннаслужачых, выхаванцаў воінскіх часцей, служачых Чырвонай арміі, якія знаходзіліся на тэрыторыі крэпасці да пачатку нападзення войск фашысцкай Германіі і прынялі ўдзел у баявых дзеяннях;
- ваенных і служачых Чырвонай арміі, якія ў момант фашысцкага нападзення знаходзіліся па-за крэпасці, але прыбылі з пачаткам вайны ў размяшчэнне частак на яе тэрыторыі і прынялі ўдзел у баявых дзеяннях;
- членаў сем'яў каманднага саставу і зверхтэрміноваслужачых, якія пражывалі на тэрыторыі крэпасці да пачатку нападзення фашысцкай Германіі і прынялі ўдзел у баявых дзеяннях.
Таксама да іх аднесены ваенныя, якія сышлі з крэпасці да яе акружэння, і тыя, хто сустрэў вайну ў Брэсце і яго прыгарадах - удзельнікі баёў у раёне горада.
А яшчэ тыя, хто прыняў бой у паласе дзяржаўнай мяжы (за межамі крэпасці) - вайскоўцы 17 Чырванасцяжнага пагранічнага атрада, 62 укрэпраёна (і занятыя на яго будаўніцтве) - удзельнікі прыгранічных баёў у чэрвені 1941 года.
Успаміны афіцэра СС
Барыс Шадыжеў у мастацка-дакументальнай аповесці "Крочыўшы ў неўміручасць" апісвае эсэсаўскага афіцэра, сына літоўскага памешчыка Антанаса Станкуса, які ўспамінае, як зраненыя абаронцы Брэсцкай крэпасці выходзілі ў штыкавая атакі з выкрыкамі на незразумелай гартаннай мове. Таксама сказана пра апошняга абаронца крэпасці - Умат-Гірэе Барханоеве, які нібыта застрэліўся перад строем нямецкіх салдат.
Як сцвярджае дырэктар мемарыяльнага комплексу, гэта ўсё - хлусня.
У 1941-м годзе замежнікі ў вермахце і частках SS не служылі, іх сталі залучаць да службы толькі з 1943-га, распавядае Бысюк.
Сцвярджаецца, што "эсэсаўская дывізія стаяла недалёка ад Брэсцкай крэпасці ў горадзе Перамышль на рацэ Буг". Для таго каб гэта абвергнуць, дастаткова паглядзець на карту: Перамышль знаходзіцца больш чым у 300 кіламетрах ад Брэсцкай крэпасці, і размешчаны горад на рацэ Сан.
Таксама дакументальна не пацверджаны ўдзел у абароне крэпасці, паланенне і гібель Барханоева. У картатэках уліку афіцэрскага складу і ўліку незваротных страт Цэнтральнага архіва Міністэрства абароны РФ значыцца імя старэйшага сяржанта Асмана Барханоева, але ён загінуў у 1944-м годзе пад Адэсай.
Памяць жыве
Дырэктар мемарыяльнага комплексу адзначае, што цяпер нашчадкі абаронцаў крэпасці, якія жывуць, цікавяцца мінулым іх дзядоў і прадзедаў: адпраўляюць запыты, каб устанавіць лёс загінулых. Лісты паступаюць з розных краін. 22 чэрвеня 1941-га года ўкраінцы і рускія, беларусы і грузіны, армяне і азербайджанцы стаялі плячо ў плячо, прымалі свой першы, а хтосьці - і апошні бой.
Памяць аб іх подзвігах застыла ў мемарыялах і абелісках, у надпісах на сценах крэпасці, у кнігах і кінафільмах, у экспанатах, якія берагуць для будучых пакаленняў работнікі мемарыяльнага комплексу.
Чытайце таксама:
- Пасол Лук'янаў у Брэсцкай крэпасці: свае вароты нельга адчыняць знутры
- Расійскія суайчыннікі ўсклалі кветкі ў Брэсцкай крэпасці
- Гісторыя, насычаная крывёй: партызанская вайна ля мяжы з Польшчай
