Другі шанс: у Беларусі хочуць зняць новы фільм паводле рамана Караткевіча
11:12 02.08.2022 (абноўлена: 11:30 02.08.2022)
© Sputnik / Виктор Толочко
Падпісацца
Яны былі знаёмыя: вялікі класік беларускай і сусветнай літаратуры Уладзімір Караткевіч і заслужаны дзеяч культуры БССР, лаўрэат дзяржаўнай прэміі СССР, акадэмік расійскай акадэміі кіно і навукі, уладальнік прыза "Залаты арол" Вячаслаў Нікіфараў.
Паміж гэтымі двума знакамітымі людзьмі ў свой час была дамоўленасць, што менавіта Нікіфараў экранізуе "Чорны замак Альшанскі", але, на жаль, тады гэта не здарылася. Аднак лёс амаль праз 40 гадоў дае рэжысёру другі шанс.
Гэта можа адбыцца ў межах нацыянальнага праекта Міністэрства культуры Беларусі. Вячаслаў Нікіфараў падаў заяўку на здымку фільма паводле рамана Уладзіміра Караткевіча "Хрыстос прызямліўся ў Гродне". А яшчэ ён напісаў пісьменніку ліст. Туды, у вечнасць…
"Добры дзень, Уладзімір Сямёнавіч, добры дзень на векі вякоў!
Дзякую Вам – я даведаўся ад Вас, што на Беларусі Бог жыве, і паверыў у гэта. Я паспеў убачыць Вас і нядоўга пагутарыць пры жыцці, выпрабаваць уражанне кранальнасці, такое, калі бачыш дзіця – простым у сваёй сапраўднасці і прыналежнасці Прыродзе. Сапраўдным чалавекам, у якім угадваецца Народ, што жыве ў ім.
Прабачыце нас, мы павінны былі насіць Вас на руках, берагчы Вас і слухаць Вас. Нам замінала марнае славалюбства, якое выклікана смеццем забабонаў і фальшывых каштоўнасцей, і калі б не Ваш выцвярэжваючы і займальны гістарызм, не Ваша Паэзія, веды аб жыцці і любові да свайго народа, мы заставаліся б нікчэмнасцямі, нявартымі звароту да Вас. Вы даруеце нам высокі гонар наблізіцца да Вас з паклонам і сказаць – добры дзень, спадар Караткевіч!"
Калумніст Sputnik Яўген Агурцоў сустрэўся з рэжысёрам і пагаварыў з ім пра Караткевіча і фільм, які плануецца зняць паводле рамана беларускага пісьменніка.
Ён быў гісторыкам ад Бога
– Вячаслаў Аляксандравіч, адкуль у вас такое, я б сказаў, фанацкае стаўленне да сапраўды вялікага пісьменніка?
– Ад кахання да гісторыі! Бо Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч – адзін з самых гістарычных класікаў беларускай літаратуры. Ён і сам ужо гісторыя. А яго героі з XVI стагоддзя ("Хрыстос прызямліўся ў Гародні") па духу і сутнасці – сучасныя.
Чаму XVI стагоддзе? У той час горад з Магдэбургскім правам, а Гродна яго меў, характарызаваўся як цэнтр гандлю, геапалітычнае скрыжаванне інтарэсаў усёй Еўропы, суіснаванне сусветных рэлігій і канфесій.
Аўтар уводзіць нас у свет вядомых, але дзіўных гістарычных фактаў, яны пачынаюць узаемадзейнічаць як акорды з нот, як колеры ў каларыце. Асацыяцыі нарастаюць як снежны ком.
– Ну, са старога фільма "Хрыстос прызямліўся ў Гродне" гэтага не скажаш, ужо вельмі там усё неяк спрошчана…
– Ну не. У Караткевіча не так. Сімпатыі і ўдзел пісьменніка звернуты да народа, да тых, хто з’яўляецца соллю зямлі і без каго няма дзяржавы. І, як заўсёды, цяжэй за ўсіх простаму люду… як заўсёды – што ж так банальна? Няўжо нельга раз і назаўжды наладзіць шчаслівае заможнае жыццё? На жаль, нельга! Так устроены мір. Дабро і зло. Утопіі і вялікія мары аб светлай будучыні, Платон і Кампанела, Адам Сміт і Карл Маркс. Чалавецтва прагна імкнецца ў будучыню, асядлаўшы прагрэс, веру, падпарадкоўваючыся ідэям і запалам, нярэдка не самым узнёслым…
– Здаецца, што, вы хочаце нам падаць сваім фільмам нейкія ўрокі гісторыі?
– А хіба мы не самі робім жыццё такім, якое яно ёсць? І можам пачаць разбірацца, хто і што робіць. Як верым, як любім, як працуем? Якія каштоўнасці пераважаюць у нашым быцці, якія дзеі здзяйсняем, як адрозніваем подласць ад высакароднасці і мужнасць ад слабадушнасці? Усе без выключэння – воіны і кіраўнікі, свяшчэннікі і кіраўнікі горада, навукоўцы і паэты, скамарохі і музыканты, шаўцы-кулінары-цырульнікі-кастаправы-рамеснікі – усе яны, простыя смяротныя, хочуць есці і піць, іх дзеці і дзеці іх дзяцей аж да нас, сённяшніх, маюць патрэбу і ў хлебе надзённым як у духоўнай ежы, і ў хлебе як у хлебе. Закрадваецца падазрэнне, што больш за ўсё як у хлебе.
– Матэрыя першасная, хочаце сказаць вы разам з Караткевічам?
– Не, Яўген Яўгенавіч, вось вам другое адкрыццё ад аўтара: ва ўсе стагоддзі былі, ёсць і будуць працаўнікі, якія падпарадкоўваюцца, першым чынам, пары года і прыродзе, вырошчваючы хлебнае зерне, здабываючы ежу – нашы карміцелі. Вось ім ва ўсе часы было цяжэй за ўсіх, па той хаця б прычыне, што некалі ім глупствам займацца: высвятляць адносіны з крыўднікамі, бражнічаць і нажывацца за кошт блізкага. І больш за ўсіх яны мелі патрэбу ў хлебе духоўным, гэта яны – "убогія духам", г.зн. якія прагнуць Духа Святога.
– Хочаце нас падвесці да вечнага канфлікту, калі дабро змагаецца са злом?
– Наш мудры аўтар, адвёўшы нас у глыб стагоддзяў, пашырыўшы наш кругагляд і раскідаўшы загадкі, стварае сітуацыю, у якой становішча народа-працаўніка пагаршаецца, фарысэі напрактыкоўваюцца ў інтрыгах, ухіляючыся ад гневу людскога, няма хлеба, так укінем што-небудзь гэтакае, і прызначаюць "Хрыстом" шкаляра і скамароха, простага праваслаўнага "з народа" Юрася Братчыка! А трэба сказаць, што ў тыя далёкія часы людзі былі вельмі няхітрыя і ўсёй істотай верылі, што, калі стане зусім неўмагату, тут і з’явіцца Сын Божы.
– Хочаце сказаць, Вячаслаў Аляксандравіч, што скамарох па волі аўтара пачынае паводзіць сябе як Бог?
– Так, узнікае канфлікт канфліктаў: з аднаго боку герой, Юрась Братчык, прасякнуўшыся Словам Божым, здзяйсняе гэтак жа высокія ўчынкі, як бы вырастаючы з сябе, бярэ пад сваю абарону прыніжаных… з другога – служачы людзям, ён дасягае сваіх мэт агнём і мячом, упадаючы ў святатацтва і, становячыся, па сутнасці, антыхрыстам, які прысвоіў імя Збавіцеля. Аб гэтым будзе фільм.
– Вы бачыце твор Караткевіча як прызнанне таго, што чалавек можа стаць Богам, калі будзе рабіць тое, што прапаведаваў і рабіў Хрыстос?
– Так, такі шлях магчымы, але наш герой яго прайшоў не да канца. Дзіўнае па глыбіні думкі і мастацкаму нюху завяршэнне гісторыі самазванага Хрыста: аўтар не дазваляе Юрасю прыпадобніцца да Сына Божага праз Распінанне і адпраўляе яго туды, дзе спрадвеку яго месца – да зямлі. "Выйшаў сейбіт сеяць на нівы свая" – апошні радок рамана.
– Вячаслаў Аляксандравіч, пісьменнік Караткевіч вывеў праз героя рамана сваё бачанне жыцця, але, як гаворыцца: "Адзін у полі не воін!"
– Зусім не адзін. Вось як раней выводзіўся сэнс існавання іншымі геніямі Еўропы. Вальтэрам, да прыкладу: "Трэба апрацоўваць свой сад". Або самім Пушкіным: "Не для житейского волненья, Не для корысти, не для битв, Мы рождены для вдохновенья, Для звуков сладких и молитв". Выбітны еўрапеец Караткевіч палічыў місію Сейбіта найвышэйшым прызначэннем чалавека. Сінонімы слову "сейбіт" – працаўнік, грамадзянін, чалавек.
– Вячаслаў Аляксандравіч, мая настаўніца літаратуры, правяраючы ў школьнікаў веданне таго ці іншага твора, казала так: "А перакажы ты мне гэты раман у выглядзе анекдота, гэта значыць сцісла і з сэнсам!". Вось і я вас папрашу зрабіць тое ж самае.
Крыжовы шлях Юрася Братчыка
"…І вось, у Гародні з’яўляецца трупа акцёраў, зборышча камедыянтаў, а папросту – шайка валацуг і жулікаў. І правадыр гэтага зброду Юрась Братчык нічуць не лепш за ўсіх астатніх – сапраўды такі ж махляр і ашуканец, хоць і адукаваны, з ясным розумам. Ён высмейвае гандляроў, папоў і ўвогуле ўладу. Робіцца папулярным, а ў мястэчку голад, расце народны гнеў. Фарысеі вырашылі выкарыстаць гэта ў сваіх карыслівых мэтах і пад пагрозай катаванняў прымусілі кампанію Юрася адыграць ужывую ролю Хрыста і 12 апосталаў.
І здарыўся цуд. Увайшоўшы ў ролю, Псеўдахрыстос выяўляе, што людзі прынялі яго сур’ёзна. І не толькі таму, што не здагадваюцца, хто ён насамрэч, не, проста яны адчайна маюць патрэбу ў духоўным правадыру, каб і самім адчуць сябе людзьмі.
І мы бачым, як ён пачынае мяняцца, як, пярэчачы спачатку той "святасці", якой яго надзялілі, ён ужо спрабуе ёй адпавядаць, як паступова, дзякуючы яго добрым справам, у яго ўваходзіць Дух Святы і падспудна надае Юрасю думкі Бога і, як належыць, думкі перарастаюць ва ўчынкі. І аднойчы, зірнуўшы на свет вачыма Бога, Братчык абразіўся і, як і Хрыстос за 15 стагоддзяў да яго, пугай выгнаў з храма гандляроў. І людзі ўжо безаглядна паверылі ў яго, ды і сам Юрась нібы канчаткова перарадзіўся: больш ён не запляміць сябе ніводным ганебным учынкам.
Акружаны ўсё растучым натоўпам, ідзе ён ад паселішча да паселішча, ад гарадка да гарадка, і людзі паднімаюць галаву і таксама пачынаюць мяняцца. А Дух Святы робіць словы Юрася ўсё больш Божымі, учынкі – усё больш дасканалымі, і людзям і сапраўды пачынае здавацца – вось яно, Другое Прышэсце Сына Божага на зямлі”.
Хрыстос і антыхрыст
"Царкоўнікі, зразумеўшы, куды завяла іх уласная гульня, ідуць на наваяўленага "Месію" вайной, хітрасцю і сілай спрабуючы знішчыць яго, але "Хрыстос" ужо непаражальны: кольца народнага кахання надзейна абараняе яго. І вось ён ужо бярэ Гародню, і людзі пачынаюць жыць у гэтым горадзе новым, свабодным жыццём, але хіба можна стварыць Царства Божае ў адным, асобна ўзятым горадзе?
"Хрыстос" не хацеў гвалту, ён пазбягаў яго. І сам апынуўся супраць яго нямоглы, ператварыўшыся, па-сутнасці, у антыхрыста. Вораг уварваўся ў горад хітрасцю. І была страшная ноч разні, бясконцая чарада пакараных вернікаў. Юрась быў схоплены, і быў суд Сінедрыёна, і быў мясцовы Пілат, і крыжовы шлях на мясцовую Галгофу, і крыкі "Распні яго!". "Сын Божы" сутыкаецца з моцнымі ворагамі, здрадай, чалавечай коснасцю і… церпіць паражэнне.
А што ж яго апостальская шайка? 10 з 12 "апосталаў" не ідуць на крыжовыя мукі ўслед за "Настаўнікам", на працягу ўсяго рамана яны сваімі справамі ўсяляк дыскрэдытуюць яго і яго справу, а ў фінале здраджваюць і прадаюць яго оптам і ў розніцу, кожны з іх атрымлівае свае 30 срэбранікаў. І яны сыходзяць у невядомасць, у забыццё. І толькі двое з іх застаюцца з "Хрыстом" да канца – "Фама Няверуючы" і "Іуда Іскарыёт". Толькі яны праводзяць яго на "Галгофу" і ўз’ядноўваюцца з ім пасля.
Геній аўтара пазбаўляе героя ад распяцця, але бянтэжыць нас: цяжка паверыць, што прычына таму – жаль і спачуванне. Магчыма, аўтарскі разлік накіраваны на гераізацыю народных мас: шматлікія здабытыя ў барацьбе прыхільнікі і сябры ў апошні момант ратуюць "Хрыста" ад распяцця і распраўляюцца з яго ворагамі? І ў гэтае цудоўнае выратаванне шчыра жадаецца верыць. Ды і чаму не верыць: хіба ёсць мяжа для людской падзякі? І хіба просты зямны чалавек можа да самага канца паўтарыць шлях Сына Божага?"
– Тады адкажыце на вось якое пытанне: ці можам мы лічыць Юрася Братчыка сучасным героем?
– Яшчэ як можам. І больш за тое: героем на ўсе часы. Для чытача з гістарычным нюхам, што прачнуўся, ясна, што ёсць так званыя "вечныя часы", як і вечныя каштоўнасці.
Убачым: ва ўсе часы ёсць героі.
– Тады растлумачце нам, што гэта за паняцце такое – "герой"?
– Ну, перш за ўсё, гэта чалавек, якога я прымаю ўсёй душой і, як кажуць, без аглядкі. Я як бы сам прызначаю сабе героя. Таму што пазнаю ў ім сябе. Толькі ён лепшы за мяне. Мацней. Адважней. Прыгажэй. Разумней. Высакародней. Больш сумленны. Ідэальней. І вось гісторыя тым добрая, што яна не дае забыцца, што такія героі былі, ёсць і будуць. І што, перш чым стаць літаратурным ці кінагероем, кожны з іх быў такім самым, як мы. І калі перад імі паўставаў выбар – гонар ці ганьба, праўда ці хлусня – яны выбіралі тое, што абраў бы і я.
Але герой – гэта афармленне літаратуры і кіно, а яны не могуць быць больш паўней і ўніверсальней, нават фантастычней, чым само жыццё. І адкуль узяцца герою, хіба што прыдумаць яго. Здавалася б, у казках так і робіцца. Ан не! Народ туды ўводзіць герояў, якія былі ў рэальным жыцці. І ў нашым жыцці яны ёсць.
Сярод працаўнікоў – хтосьці працуе лепш за многіх. Сярод мастакоў і спартсменаў – хтосьці ад Бога больш таленавіты, цягавіты. Сярод воінства – з рызыкай для жыцця інтарэсы Радзімы абараніў. Выгадаваў дзяцей. Сумленны быў з людзьмі. Не крыўдзіў слабых. Перад подласцю не пасаваў.
Пераймаючы герояў, мы трэніруем гатоўнасць да подзвігаў, гартуючы характар і мадэліруючы ў сабе тыпы грамадзянскіх паводзін.
А ў фінале рукі каханай дзяўчыны знімуць Юрася Братчыка з крыжа, ачышчанага, як і ён, жывой вадой Нёмана. Цяпер не будзе хлусні, а будзе праўда, а яе казаць лёгка і прыемна.
Як вынік. Пісьменнік і рэжысёр сышліся ў меркаванні, што чалавек напаўсвядома прымярае функцыю Бога на сябе, успамінаючы аб выяве і падабенстве божым, гледзячы на неба і захапляючыся заходамі і світанкамі, упускаючы ў сябе хараство і веліч зямнога свету. Юрась Братчык да канца шлях Хрыста не прайшоў, але барацьба з сабой не была марнай, ён падняўся над сабой, усвядоміўшы, што ён не Бог і яго шлях быць сейбітам, гэта значыць чалавекам.
Рэжысёр Вячаслаў Нікіфараў
© из личного архива Вячеслава Никифорова
Рэжысёр Нікіфараў назваў свой будучы фільм гістарычнай гратэск-драмай, свядома ставячы гратэск вышэй за драму, рыхтуючы гледачоў да сюрпрызаў перабольшання і элементаў фантастычнасці. Так што фільм з назвай "На Беларусі жыве Бог" ужо гатоў. Нам застаецца даведацца, калі прагучыць каманда "матор", і ці разаб’е Вячаслаў Нікіфараў традыцыйную талерку на першым дні здымак?
Меркаванне аўтара можа не супадаць з пунктам гледжання рэдакцыі.
>>> Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь
Таксама на Sputnik:
Вяртанне "Дзікага палявання караля Стаха"
Дом-музей Уладзіміра Караткевіча можа з’явіцца ў Рагачове
Караткевіч быў сціплым пісьменнікам, які любіў людзей
