Пякельныя балоты Гітлера: лагеры смерці нацысты стваралі з першых дзён вайны
11:09 11.04.2024 (абноўлена: 16:39 06.05.2024)
© Sputnik / Дмитрий Марков
Падпісацца
Эксклюзіў
Лагер смерці "Азарычы" быў створаны па асабістым распараджэнні Гітлера, мэтай вермахта было зрабіць вязняў біялагічнай зброяй, якая магла б спыніць прасоўванне Чырвонай арміі.
МІНСК, 11 кра – Sputnik. Адным з самых страшных загараджальных канцэнтрацыйных лагераў, які быў створаны нацыстамі на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, лічыцца лагер "Азарычы". За два тыдні пекла ў сакавіку 1944 года ў балотах ад тыфу, голаду і холаду загінулі каля 16 тыс старых, жанчын і дзяцей.
11 красавіка, калі ва ўсім свеце адзначаецца Дзень памяці вязняў канцэнтрацыйных лагераў, Sputnik успамінае пра адну з самых пранізлівых трагедый Вялікай Айчыннай, якой у сакавіку 2024 года споўнілася 80 гадоў.
У Беларускім дзяржаўным музеі ВАВ адкрылася інтэрактыўная выстава, прымеркаваная да гадавіны вызвалення канцлагера "Азарычы". Па залах музея карэспандэнта Sputnik Тамару Бяляеву правяла загадчыца культурна-адукацыйнага аддзела музея Кацярына Катлоўская.
Загадчыца культурна-адукацыйнага аддзела Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны Кацярына Катлоўская
© Sputnik / Дмитрий Марков
Два тыдні пекла
Азарыцкія лагеры нацысты пачалі ствараць да канца ВАВ, калі ў сакавіку 1944 года войскі Чырвонай арміі прасунуліся ўглыб абароны праціўніка. І для таго, каб спыніць наступленне, на пярэднім краі нямецкай абароны нацысты стварылі цэлую сетку лагераў загараджальнага тыпу.
"Адным з такіх найстрашэнных месцаў былі канцэнтрацыйныя лагеры загараджальнага тыпу, якія знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Гомельскай вобласці. Раней гэта была Палеская вобласць", - расказвае Кацярына Катлоўская.
Паводле яе слоў, у такія лагеры зганялі мірнае насельніцтва – старых, жанчын, дзяцей, некаторыя з іх былі заражаны тыфам.
"У нацыстаў была такая стратэгія, каб пры вызваленні лагера байцы Чырвонай арміі заразіліся тыфам. Па сутнасці, людзей выкарыстоўвалі як біялагічную зброю", - падкрэслівае прадстаўнік музея.
Перыметр Азарыцкага лагера быў цалкам замініраваны, падысці да гэтага месца было проста немагчыма.
"Умовы ў гэтым лагеры былі вельмі цяжкія. Не хапала харчавання. Часам людзям кідалі хлеб, у якім былі прымешкі шкла, апілак, гнілой бульбы. Ад ужывання такой ежы былі страшныя наступствы – кішэчныя крывацёкі і дадатковыя інфекцыі", - распавядае гісторык.
Інтэрактыўная выстава "Адзінай памяці верныя" ў музеі гісторыі ВАВ, яна складаецца з 3 раздзелаў і ўсе яны прысвечаны адзінай тэме – 80-годдзю вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў
© Sputnik / Дмитрий Марков
Азарыцкі лагер праіснаваў два тыдні, але за гэтыя два тыдні з 50 тыс людзей загінулі, паводле розных звестак, ад 16 да 20 тыс чалавек – дзяцей, жанчын, старых.
"Паміралі ад сыпнога тыфу, ад інфекцый, ад голаду, ад знясілення, ад дыстрафіі. Вялікая колькасць загінула і пасля вызвалення гэтых лагераў – людзі паміралі ў палявых шпіталях", - адзначае Катлоўская.
Самая вядомая фатаграфія
Вайна захавала мільёны фатаграфій, але некаторыя з іх атрымалі сусветную вядомасць. Менавіта такой стала фота 6-гадовай беларускай дзяўчынкі Веры Кур’ян, якая перажыла пекла Азарыцкага лагера.
Беларуска Вера Кур'ян у 6-гадовым узросце перажыла жахі Азарыцкага лагера смерці
© Sputnik / Дмитрий Марков
Гэты здымак зроблены ўжо пасля вызвалення дзяўчынкі з Азарыцкага пекла. На фота дзяўчынка ў вялізнай хустцы нясмела ўсміхаецца ў аб’ектыў.
"На самай справе, гэта не хустка, гэта кашуля, якую зняла яе бабуля з цела загінулай жанчыны, каб захаваць дзяўчынцы жыццё, ахінуць і выратаваць ад холаду", - расказвае Кацярына Катлоўская.
Паводле яе слоў, вязніца лагера Вера Сяргееўна Кур’ян, ужо пражыўшы доўгае жыццё, у 2015 годзе пабывала ў музеі гісторыі ВАВ. Яна расказала гісторыкам, што ў лагер трапіла разам са сваёй сям’ёй.
"Практычна ўся яе сям’я загінула ў гэтым страшным месцы. Тыя жахі, якія перажыла 6-гадовая дзяўчынка, яна захоўвала ў сваёй памяці, у сваім сэрцы ўсё жыццё", - гаворыць прадстаўнік музея.
Франтавыя медыкі
Вялікую ролю ў выратаванні людзей, якія трапілі ў "Азарычы" і іншыя падобныя лагеры загараджальнага тыпу, адыгралі франтавыя медыкі.
Франтавы медык Яўгенія Сяркова стварыла сетку палявых шпіталяў, дзе ўрачы ратавалі вязняў "Азарычаў" пасля вызвалення з лагера
© Sputnik / Дмитрий Марков
"Сярод іх была Яўгенія Яўстаф’еўна Сяркова, начальнік трэцяга аддзела ваенна-санітарнага ўпраўлення ў складзе 65-й арміі. Гэта адважная дзяўчына стварала палявыя шпіталі, у якія змяшчаліся і тыя, хто знаходзіўся ў саміх азарыцкіх лагерах", - расказвае гісторык.
Паводле яе слоў, Яўгенія Яўстаф’ева потым успамінала, як упершыню ўбачыла людзей, якія "здаваліся проста жывымі мерцвякамі".
"Худыя, змардаваныя, бачыла мёртвых дзяцей на руках у бацькоў, бачыла маленькіх дзяцей, якія поўзалі, побач з бацькамі, якія не разумелі, што гэтыя бацькі ўжо памерлі", - такія ўспаміны франтавога медыка Сярковай захаваліся ў гісторыкаў.
Інтэрактыўная выстава "Адзінай памяці верныя" ў музеі гісторыі ВАВ, яна складаецца з 3 раздзелаў і ўсе яны прысвечаны адзінай тэме – 80-годдзю вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў
© Sputnik / Дмитрий Марков
Дзякуючы гэтай юнай дзяўчыне-медыку, ураджэнцы Цюменскай вобласці, была створана цэлая сетка палявых шпіталяў, дзе аказвалі дапамогу вязням Азарыцкіх лагераў.
У экспазіцыі на выставе "Адзінай памяццю верныя" ў музеі гісторыі ВАВ захоўваюцца яе асабістыя рэчы, у тым ліку яе франтавая сукенка і медыцынская сумка.
260 месцаў знішчэння
Усяго на тэрыторыі Беларусі дзейнічала не менш як 260 месцаў масавага знішчэння мірнага насельніцтва, якія былі арганізаваны нацыстамі.
"Лагеры былі розных тыпаў – для ваеннапалонных і для мірнага насельніцтва, працоўныя лагеры, шталагі… і ў кожным месцы, натуральна, людзей забівалі. Гэта былі сотні, гэта былі тысячы расстраляных, знішчаных людзей", - расказвае Кацярына Катлоўская.
Паводле яе слоў, самыя першыя нацысцкія лагеры пачалі функцыянаваць у раёне Мінска і на тэрыторыі сучаснай сталіцы. Напрыклад, Шталаг-352 у Масюкоўшчыне па сутнасці пачаў працаваць ужо ў сярэдзіне ліпеня 1941 года.
Мемарыял у Масюкоўшчыне, пабудаваны на месцы былога лагера ваеннапалонных "Шталаг - 352"
© Sputnik / Валерия Берекчиян
"Сюды былі сагнаны ваеннапалонныя з Мінска, іншых населеных пунктаў, у агульнай складанасці там загінула больш за 80 000 ваеннапалонных з усяго Савецкага Саюза", - адзначае гісторык.
Мала хто ведае, што ў самыя першыя дні вайны нацысты арганізавалі яшчэ адзін лагер паблізу Мінска ў Драздах.
"Гэта быў лагер як для грамадзянскіх асоб, так і для ваеннапалонных. Вайна толькі пачалася, але ўжо 29 чэрвеня лагер быў арганізаваны, ён быў пад адкрытым небам, на адкрытай мясцовасці. Калючы дрот па перыметры. Гэта месца, дзе было знішчана больш за 10 000 вязняў. Хоць гэты лагер праіснаваў усяго два тыдні", - расказвае гісторык.
Найбуйнейшым канцэнтрацыйным лагерам на акупіраванай тэрыторыі Савецкага Саюза стаў Трасцянец, створаны восенню 1941 года побач з Мінскам. Гэта адзін з найбуйнейшых канцлагераў у Еўропе нараўне з "Асвенцымам", "Майданекам" і "Трэблінкай". Толькі паводле афіцыйных звестак, усяго ў лагеры смерці "Трасцянец" загінулі 206,5 тыс чалавек.
Каля ўваходу ў лагер смерці Трасцянец стаялі забараняльныя таблічкі, фота зроблена пасля вызвалення, у ліпені 1944 года
© Photo : из фондов БГАКФФД
Жудасныя факты аб "Азарычах"
Лагер смерці "Азарычы" быў арганізаваны па асабістым распараджэнні Гітлера. Аперацыю распрацавала не СС і не СД, яе распрацоўваў вермахт. Галоўная мэта была заразіць вязняў сыпным тыфам, не лячыць і не карміць. Людзі павінны былі паміраць самі. Хвароба павінна была перакінуцца на салдат часцей надыходзячай Чырвонай арміі. Такім чынам, сыпны тыф стаў зброяй масавага забойства.
У пачатку сакавіка 1944 года ў раён будучага лагера смерці прыбыла група нямецкіх мікрабіёлагаў. Асноўная частка дакументаў аб іх дзейнасці захоўваецца ў Германіі. Вермахт падрабязна дакументаваў усё, што было звязана з "Азарычамі".
У лагер сагналі людзей амаль са 150 населеных пунктаў Гомельскай, Палескай, Магілёўскай, Бранскай, Арлоўскай і Смаленскай абласцей. 50 тыс чалавек размясцілі на тэрыторыі 20 гектараў.
Вязнямі лагера смерці былі ў асноўным старыя, жанчыны і дзеці – ад немаўлят да 15-гадовых падлеткаў. Цынізм нацыстаў даходзіў да таго, што людзям, якіх везлі ў лагер, казалі, што іх даставяць у "Санаторый Адольфа Гітлера".
Нацысты прывезлі ў лагер каля 7 тыс чалавек, заражаных сыпным тыфам. З Германіі таксама даставілі бацылы з сыпным тыфам, якія потым распырсквалі над лагерам.
Вязням забаранялі паліць вогнішчы. Сакавік 1944-га быў халодным, адлігі змяняліся маразамі, снегапады мокрым снегам. Людзі гінулі сотнямі ад голаду, холаду і хвароб. Штабелі трупаў у лагеры дасягалі даўжыні 30 метраў і вышыні ў рост чалавека.
Зімовы маскіровачны халат байцоў Чырвонай арміі, якія вызвалялі ў сакавіку 1944 года вязняў "Азарычаў"
© Sputnik / Дмитрий Марков
Суды над карнікамі
Нягледзячы на маштабы трагедыі, аб "пякельным балоце Гітлера" згадвалася толькі ў адным томе Нюрнбергскага працэсу, хоць пазней гэтае злачынства аднясуць да самых страшных дзеянняў вермахта.
За арганізацыю Азарыцкага лагера смерці і яшчэ шэраг злачынстваў перад судом паўстаў генерал вермахта Іаган-Георг Рыхерт. Менавіта ён у спіску "мінскага Нюрнберга" ішоў пад першым нумарам. Яго ў 1946 годзе павесілі ў цэнтры Мінска па прыгаворы суда.
Праз год у Гомелі прайшоў яшчэ адзін суд над стваральнікамі "Азарычаў", на лаве падсудных было 16 абвінавачаных, у тым ліку 4 генералы. У 1947 у СССР было адменена смяротнае пакаранне, яны атрымалі па 25 гадоў пазбаўлення волі. У 1950 годзе іх амнісціравалі і тры генералы вярнуліся ў Германію.
>>> Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"
