"Клетка малпы": Беларусь і Расія рыхтуюць праект аб зверствах нацыстаў
© Sputnik / Тамара Беляева
Падпісацца
Эксклюзіў
Унікальны праект аб малавывучаных карных аперацыях у беларуска-расійскім памежжы прадставяць да 80-годдзя перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне.
Нацысты падчас акупацыі правялі не менш за дзесяць карных аперацый на прыгранічных тэрыторыях БССР і РСФСР. Самай вядомай і вывучанай з іх з’яўляецца аперацыя "Зімовае чараўніцтва", якая ўвайшла ў гісторыю Другой сусветнай вайны як адна з самых бесчалавечных і жорсткіх.
Былі яшчэ дзевяць буйных, але мала вывучаных гісторыкамі карных аперацый у беларуска-расійскім прыграніччы, падчас якіх нацысты пад выглядам барацьбы з партызанамі забівалі мірнае насельніцтва, спальвалі вёскі, прымянялі генацыдныя практыкі выпаленай зямлі.
Беларускія і расійскія гісторыкі, архівісты зараз рыхтуюць да выдання матэрыялы аб гэтых дзевяці карных аперацыях, якія нацысты праводзілі ў Віцебскай, Смаленскай і Пскоўскай абласцях.
Разведка латышскіх батальёнаў падчас аперацыі Winterzauber, 1943 год
© Public Domain
Аб тым, якія архіўныя дакументы знойдзены і як ідзе работа над новым праектам, расказаў карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва Беларусі, кандыдат гістарычных навук Святаслаў Кулінок.
Намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва Беларусі, кандыдат гістарычных навук Святаслаў Кулінок
© Sputnik / Тамара Беляева
Паводле яго слоў, тэма карных аперацый, якія нацысты праводзілі на акупіраванай зямлі, заўсёды была недастаткова вывучана гісторыкамі.
"Толькі цяпер, дзякуючы рабоце Генпракуратуры па расследаванні справы аб генацыдзе насельніцтва Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны і ў пасляваенны перыяд, яна атрымала новае дыханне", - падкрэсліў ён.
Яшчэ некалькі гадоў таму называлася лічба ў 140 карных аперацый, праведзеных на тэрыторыі Беларусі, цяпер з’явіліся падставы сцвярджаць, што іх было не менш за 187. "І гэтая лічба неканчатковая, яна яшчэ будзе павялічвацца", - адзначае гісторык.
Самая страшная форма генацыду
Гаворачы аб важнасці праекта, які рыхтуюць Беларусь і Расія, гісторык падкрэсліў: карныя аперацыі – самая страшная форма генацыдных практык.
Тут істотным момантам з’яўляецца тое, што сам тэрмін "карная аперацыя" адносіцца да савецкай гістарыяграфіі, растлумачыў ён.
"Заходнееўрапейскія, у прыватнасці, нямецкія гісторыкі выкарыстоўваюць паняцце "антыпартызанскія, антыбандыцкія аперацыі", робячы акцэнт на тым, што ў першую чаргу яны прызначаліся для барацьбы з партызанамі", - сказаў Кулінок.
Пры гэтым ён звярнуў увагу на тое, што рассакрэчаныя дакументы, як у Расіі, Беларусі, так і ў шэрагу краін Захаду, указваюць на тое, што нацысты праводзілі гэтыя аперацыі і ў дачыненні да мірнага насельніцтва.
"На самай справе, рассакрэчаныя, новыя выяўленыя дакументы сведчаць аб тым, што асноўным аб’ектам карных аперацый нацыстаў станавілася менавіта грамадзянскае насельніцтва – старыя, жанчыны, дзеці", - падкрэсліў намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва Беларусі.
Партызанскія дакументы аб карных аперацыях нацыстаў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Беларусі
© Sputnik / Тамара Беляева
Паводле яго слоў, нацысцкая Германія праводзіла карныя аперацыі на акупіраванай тэрыторыі з мэтай знішчыць партызанскі рух, захапіць працоўную сілу або знішчыць савецкіх грамадзян.
Вывучэнне тэмы карных аперацый у беларуска-расійскім прыграніччы дазволіла пацвердзіць звесткі аб тым, што рэйх актыўна прыцягваў да іх падраздзяленні не толькі СС, але і вермахта, паведаміў гісторык.
"А для правядзення карных аперацый, як правіла, прыцягваліся буйныя воінскія падраздзяленні, паліцэйскія, ахоўныя часці, падраздзяленні СС, СД, іншыя калабарацыянісцкія фарміраванні", - падкрэсліў ён.
"Клетка малпы"
Адной з буйных карных аперацый на тэрыторыі беларуска-расійскага памежжа была "Клетка малпы" (ням. Affenkäfig), яна праводзілася ў лістападзе 1942 года на стыку груп армій "Поўнач" і "Цэнтр", расказвае гісторык.
"Яе асаблівасцю было тое, што да яе асабліва актыўна прыцягваліся падраздзяленні вермахта і галоўнай ударнай сілай была 12 танкавая дывізія, выведзеная з-пад Ленінграда на перафарміраванне, на адпачынак", - адзначыў ён.
Фонды Нацыянальнага архіва Беларусі
© Sputnik / Тамара Беляева
Галоўнай задачай аперацыі Affenkäfig была ліквідацыя партызанскага руху ўздоўж шашы "Орша – Віцебск", якая выходзіла на невельскі напрамак.
"Карнікам трэба было ачысціць гэтую тэрыторыю ад партызан. Аперацыяй былі ахоплены Аршанскі, Віцебскі, Лёзненскі раёны, а таксама тэрыторыя сучасных Пскоўскай і Смаленскай абласцей", - распавядае вучоны.
Злосць спаганялі на мірных жыхарах
Падчас аперацыі Affenkäfig у кацёл былі заціснуты каля 2 тысяч партызан, колькасць нямецкіх карных падраздзяленняў была значна большая. Танкавыя падраздзяленні гітлераўцаў з дэсантам карнікаў выступілі адначасова з расійскага Невеля і з-пад беларускага Віцебска, расказаў Кулінок.
Але, нягледзячы на відавочную перавагу, немцам не ўдалося вырашыць асноўную задачу, пастаўленую Гітлерам, – акружыць і ліквідаваць партызанскія фарміраванні, якія дзейнічалі ў гэтым рэгіёне, падкрэсліў ён.
"Таму ўсю сваю агрэсію і злосць яны спагналі на грамадзянскім насельніцтве і ў ходзе гэтай карнай аперацыі было знішчана практычна 56 вёсак, якія раздзялілі лёс Хатыні", - адзначыў вучоны.
Генацыдныя практыкі "Грыфона"
Яшчэ адной буйной карнай аперацыяй, праведзенай нацыстамі ў беларуска-расійскім прыграніччы, была аперацыя "Грыфон" у жніўні 1942 года на тэрыторыі Віцебскай і Смаленскай абласцей.
Кулінок асабліва падкрэслівае, што пры вывучэнні рассакрэчаных дакументаў аб гэтых малавывучаных карных аперацыях на прыгранічных тэрыторыях быў развеяны міф аб тым, што зверствы над мірнымі жыхарамі тварылі толькі карнікі з СД, СС і калабарацыяністы, а германскі вермахт, адна з наймацнейшых армій, не ваяваў з мірным насельніцтвам, не знішчаў дзяцей, жанчын, старых.
Партызанскія дакументы аб карных аперацыях нацыстаў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Беларусі
© Sputnik / Тамара Беляева
"Трэба сказаць, што асноўнай ударнай сілай таксама выступілі батальёны ўзброеных сіл ахоўных дывізій вермахта. Міф аб тым, што нямецкія ўзброеныя сілы не бралі ўдзел у генацыдных практыках на тэрыторыі Беларусі і РФ, не мае падставы", - падкрэсліў Кулінок.
Актыўны ўдзел у карных аперацыях на прыгранічных тэрыторыях БССР і РСФСР прынялі 8 батальёнаў вермахта і шэсць батальёнаў СС.
"Таму гісторыкі і гавораць аб дамінаванні ўзброеных сіл Германіі пры правядзенні карных аперацый", - падкрэсліў субяседнік Sputnik.
Партызанскія дакументы аб карных аперацыях нацыстаў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Беларусі
© Sputnik / Тамара Беляева
Партызанскія вёскі
Гаворачы аб значнасці існуючых даследаванняў беларускіх і расійскіх вучоных, намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва адзначыў важнасць данесці да чытача праўдзівую інфармацыю і развеяць міф аб тым, што вермахт, СС падчас карных аперацый змагаліся толькі з партызанамі.
"Гэта яны ў сваіх справаздачах Гітлеру будуць пісаць, што знішчылі 150, 200, 300 партызан, на самай справе гэта былі жыхары так званых "партызанскіх вёсак" – старыя, жанчыны і дзеці", - падкрэсліў Кулінок.
"Ніхто не праводзіў следства, не было ніякіх доказаў, што тая ці іншая вёска была звязана з партызанамі", - звярнуў увагу гісторык.
Паводле яго слоў, толькі падчас карнай аперацыі "Грыфон" было знішчана не менш як 10 вёсак у беларуска-расійскім прыграніччы, частку жыхароў расстралялі, частку – сагналі на прымусовыя работы ў Германію.
Гналі людзей па мінным полі
Вывучэнне архіўных дакументаў, успамінаў дазваляе ўстанаўліваць новыя факты выключнай жорсткасці нацыстаў у адносінах да мірнага насельніцтва на акупіраваных тэрыторыях Беларусі і Расіі, падкрэслівае гісторык.
Святаслаў Кулінок расказаў аб тым, што менавіта падчас карнай аперацыі "Грыфон" быў адзін з першых выпадкаў, калі ўзброеныя сілы Германіі выкарыстоўвалі такі прыём, як размініраванне мінных палёў грамадзянскім насельніцтвам.
Партызанскія дакументы аб карных аперацыях нацыстаў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Беларусі
© Sputnik / Тамара Беляева
"Мірных жыхароў прапускалі наперадзе надыходзячых нямецкіх часцей для таго, каб размініраваць мінныя палі. У далейшым гэтая практыка атрымала распаўсюджванне. Ужывалася ў 1943 годзе падчас карнай аперацыі батальёнам "Дзірлевангер". Але адна з першых згадак у дакументах гэтай практыкі была ў карнай аперацыі "Грыфон", - падкрэсліў вучоны.
Пры гэтым ён адзначыў, што, як і ў выпадку з "Клеткай малпы", так і падчас карнай аперацыі "Грыфон" поўнасцю дасягнуць пастаўленых мэт – знішчыць партызанскі рух у беларуска-расійскім прыграніччы – акупантам не ўдалося. Партызаны, выкарыстоўваючы тактыку засады, лавіравання, адыходу ад прамых баявых сутыкненняў, дастаткова аператыўна здолелі прарвацца з кальца акружэння.
Расказваючы пра тое, якія архіўныя дакументы, практычна нікому не вядомыя, увойдуць у праект, што рыхтуецца, ён паказаў партызанскі акт ад 22 жніўня 1942 года.
Партызанскі акт ад 22 жніўня 1942 года
© Sputnik / Тамара Беляева
"Гэта акт знішчэння вёскі Марозаўка пад Багушэўскам (цяпер гэта Сенненскі раён Віцебскай вобласці) разам з жыхарамі падчас карнай аперацыі "Грыфон", - удакладніў ён.
"Вогненная" вёска Марозаўка
За час карных аперацый на акупіраванай савецкай тэрыторыі нацысты і іх памагатыя знішчылі часткова ці цалкам тысячы вёсак і сёл. Частка з іх так і засталіся неадноўленымі, падзяліўшы лёс "вогненнай" беларускай вёскі "Хатынь", дзе 22 сакавіка 1943 года нацысты і іх памагатыя ў замкнёным хляве спалілі 149 яе жыхароў, з якіх палова – дзеці.
Помнік спаленым жыхарам вёскі Марозаўка
© Sputnik / Тамара Беляева
Адной з такіх знішчаных падчас аперацыі "Грыфон" вёсак стала Марозаўка пад Багушэўскам (цяпер гэта Сенненскі раён Віцебскай вобласці). З моманту яе знішчэння нацыстамі прайшло больш за 80 гадоў. Марозаўка да гэтага часу не адноўлена.
У беларуска-расійскі праект аб карных аперацыях гітлераўцаў на прыгранічных тэрыторыях БССР і РСФСР увойдзе і знойдзены нядаўна ў Нацыянальным архіве Беларусі дакумент – партызанскі акт ад 22 жніўня 1942 года.
Тут быў сад
Sputnik пабываў на месцы спаленай вёскі, дабрацца да якой можна толькі па лясной дарозе.
Усё менш застаецца людзей, якія захоўваюць "жывыя" ўспаміны аб тых страшных падзеях. Адна з іх – жыхарка вёскі Пасад Сенненскага раёна Тамара Сухадолава.
На месцы знішчанай вёскі Марозаўка (Сенненскі раён Віцебскай вобласці)
© Sputnik / Тамара Беляева
Яна падзялілася ўспамінамі аб тых страшных падзеях, якія чула і ад свайго бацькі, і ад мясцовых жыхароў.
"На тым месцы, дзе зараз стаіць помнік, быў хлеў, быў сад. Менавіта сюды немцы сагналі ўсіх жыхароў вёскі Марозаўка. І спалілі. Усяго было спалена 28 чалавек", - расказала жанчына.
Нядаўна на месцы спаленай вёскі быў устаноўлены помнік.
Нацысцкае "чараўніцтва"
Аповед аб карных аперацыях, якія праводзіліся нацыстамі ў акупіраваным беларуска-расійскім прыграніччы быў бы няпоўным без згадвання самай жорсткай і самай вывучанай аперацыі – "Зімовае чараўніцтва", якая стала працягам іншай карнай аперацыі з нявіннай назвай "Заяц-бяляк". Яна закранула тры раёны Беларусі (Дрысенскі, Асвейскі, Расонскі), якія мяжуюць з Латвіяй, а таксама адзін раён Расіі (Себежскі).
Аперацыю Winterzauber задумвалі, каб ачысціць ад партызан тэрыторыю чатырох раёнаў на мяжы з Латвіяй: Дрысенскага (цяпер - Верхнядзвінскі р-н), Асвейскага, Расонскага, а таксама расійскага Себежскага
© Себежский краеведческий музей
"Дзесятай карнай аперацыяй з’яўляецца "Зімовае чараўніцтва". Гэта найбольш вывучаная карная аперацыя. Кніга аб ёй ужо была выдадзена Нацыянальным архівам Беларусі сумесна з расійскімі калегамі, а сёлета выйдзе другое выданне "Зімовага чараўніцтва", выпраўленае і дапоўненае", - растлумачыў Кулінок.
"Зімовае чараўніцтва" (ням. Winterzauber) працягвалася паўтара месяца – з 16 лютага па 31 сакавіка 1943 года. Падчас акцыі на тэрыторыі некалькіх раёнаў БССР і РСФСР былі забіты больш за 10 тысяч мірных грамадзян, больш за 7 тысяч адпраўлены ў канцлагеры, спалены амаль 430 населеных пунктаў.
Аперацыя нацыстаў "Зімовае чараўніцтва"
© Public Domain
Нацысты і іх памагатыя выконвалі загад Гітлера аб стварэнні "нейтральнай зоны" ўздоўж беларуска-латвійскай мяжы. Па сутнасці 40-кіламетровую паласу карнікі ператварылі ў выпаленую зямлю.
Галоўнай асаблівасцю гэтай акцыі было выкарыстанне ў якасці асноўнай ударнай сілы не нямецкіх падраздзяленняў (СС, СД, вермахта), а калабарацыянісцкіх структур – латышскіх паліцэйскіх батальёнаў.
"Крывавы пафас"
Гісторыкам, архівістам, псіхааналітыкам і крыміналістам яшчэ, напэўна, трэба даць адказ на пытанне, чаму самым жорсткім, бесчалавечным і крывавым карным аперацыям нацысты давалі паэтычныя і пафасныя назвы.
"Гэта загадка: што ў немцаў у галаве рабілася, калі яны давалі такія назвы – "Зімовае чараўніцтва", "Баклан", "Мюнхен", "Кармаран", "Клетка малпы", "Зімовая флейта", "Свята ўраджаю", "Дождж, які маросіць". Незразумела, па якім крытэрыі немцы давалі назву карным аперацыям", - адзначыў гісторык.
Хочаце яшчэ больш актуальных і цікавых навін – падпісвайцеся на Telegram-канал Sputnik Беларусь, чытайце нас у Дзэн, а таксама сачыце за намі ў сацсетках "Одноклассники" і "ВКонтакте"
